hkkurdistan
بۆپێشەوە: پێشرەو محمەد ناوێکی دیارو جێگە پەنجەی لە وەرگێرانی ئەدەبیاتی مارکسیستیدا، بەرچاوە، سەرەتا دەپرسین، پێشرەو محمەد کێیە؟ کەی و چۆن تێکەڵ بە رەوتی چەپ بووە؟
پێشڕەو محەمەد: من ساڵی 1988 لەدایكبووم، بەشێكی ژیانم بەكاری هونەرییەوە وەك وێنەكێشێك بەسەربرد، لە ساڵی 2005ـەوە هاتمە ناو بواری ڕۆشنبیریی و فەلسەفی، نزیكەى لەماوەى پێنج ساڵدا و تا كۆتایی 2010، لەبواری فیكریی و ڕۆشنبیریدا هەم نووسین هەم وەرگێڕان كارم كردووە، و چەندین كتێب و لێكۆڵینەوەم لەو بوارەدا بڵاوبووەتەوە. بەڵام لەو ماوەیەدا كە ئاشنایەتیم بە فیكری ماركس پەیدا كردبوو، سەرەتا لەڕێگای بیرمەندە چەپە تازەكانەوە هاتمە ناو بیری چەپ، وەك ئالان بادیۆ، ئەرنستۆ لاكلاو، جۆرجیۆ ئاگامبێن (كە چەندین وتار و كتێب و كتێب دەربارەى فیكری ئەوم كردووە بەكوردیی)، شانتال موفە، سلاڤۆی ژیژەك و هتد، بەڵام بە ناسینی لیۆن ترۆتسكی و خوێندنەوەى كتێبی “مێژووی شۆڕشی ڕووسیا” من گەڕامەوە سەر ماركسیزمی كلاسیك و لەو سەروبەندە و لە ڕەوتی موتاڵەعە و خوێندنەوەدا بە دەیڤد هارڤەى ئاشنا بووم، كە منی بردە ناو “ڕەخنەى ئابووریی سیاسیی” و لەوێوە بوو دەستمكرد بە ئاشنابوونی تەواو بە “سەرمایە”ی ماركس. ئەم گەڕانەوەیە وایكرد من تا ساڵی 2014 زۆرینەى كاتەكانی ژیانم بۆ موتاڵەعەى ماركس و ماركسیزم تەرخان بكەم. لەو بەروارەوە، كە لە ماركسەوە تا دەگاتە ماركسیستە تازەكان، موتاڵەعەم كردبوو.
بۆپێشەوە: چۆن بوو دەستتان کرد بە وەرگێرانی ئەدەبیاتی مارکسیستی و چەپ؟ ئەوە پڕۆژەیەکی ئامانجدارانەو رێکخراو و بەنەخشەیە یان هەر خولیایەکە بۆ ناساندنی خوێنەری کورد زمان بە ئەدەبیاتی چەپ و کۆمۆنیستی و رابەرانی؟
پێشڕەو محەمەد: لە وەڵامی پرسیاری سەرەوەدا، بەكورتی باسمكرد كە چۆن بەرەو چەپ هاتم، بەڵام كاتێك دوای ئەو موتاڵەعە بەردەوامەى دەمكرد، و لەهەمانكاتدا بۆشاییم دەبینی لەنێو زمانی كوردیدا، ئێمە هەژارین سەبارەت بە هەبوونی ئەدەبیاتی سۆشیالیستی، ئەوە بوو بڕیارمدا دەستبەكاربم، بەڵام پێشتر كتێبێكم نووسیبوو بەناوی “وەرگێڕان وەك ئەكتی سیاسیی”، لەو كتێبەدا ئامانجم ئەوە بوو چۆن نەوەى نوێ لەكۆمەڵگەیەكی ناسیاسییدا هان بدەم بەرەو وەرگێڕانی ئایدیا ڕادیكاڵ و شۆڕشگێڕییەكان بێن، لەو سەروبەندەدا، لە ساڵی 2014 بە وەرگێڕانی كتێبی “بۆچی ماركس لەسەرحەق بوو”، لە نووسینی “تێری ئیگڵتۆن”، لەو سەردەمەدا، بناغەى سەرەتاكانی ئەم ڕەوتەم دامەزراند، كە لە كتێبی “وەرگێڕان وەك ئەكتی سیاسیی”دا باسمكردبوو. لێرەشەوە وردە وردە هاوڕێ و هاوبیر و هاوفیكر لەدەوری یەكتر كۆدەبووینەوە و كارەكە لە تاكەكەسییەوە بەرەو كاری گروپی ڕۆیشت.
لەڕاستیدا، ئەگەر كتێبی “وەرگێڕان وەك ئەكتی سیاسی” بخوێننەوە، هەموو بۆچوونە سیاسییەكانی من سەبارەت بە نووسین و وەرگێڕان ئاشكرا دەبن. من بەتەواوی باوەڕم بەوە هەیە، وەرگێڕان و نووسین بەشێكی دانەبڕاوی بزووتنەوەى كۆمۆنیستی و كرێكارییە. بزووتنەوەكە هەیە، بەڵام لە كوردستان بەتەنها كێشەى هەبوونی بزووتنەوەمان نەبوو، بەڵكو كێشەى ستراتیژ و ئاسۆیەكی ڕوونی خەباتی كۆمەڵایەتی و سیاسییمان هەبوو، بەكورتی: كێشەى غیابی ستراتیژی شۆڕشگێڕانەمان هەبوو. وەك لینین دەڵێت: بەبێ تیۆری شۆڕشگێڕانە بزووتنەوەى شۆڕشگێڕانەش بوونی نییە. ئەڵبەتە نابێت قسەكەى لینین وەها لێك بدرێتەوە، كە ئەگەر تیۆری ماركسیزم نەبێت، شۆڕش ڕوونادات، بەپێچەوانەوە هەروەك ماركس باسی كردووە: “مرۆڤەكان لە بەرهەمهێنانی كۆمەڵایەتی بژێویی خۆیاندا دەچنە نێو گەلێك پەیوەندیی دیاریكراوەوە كە لەدەرەوەى ئیرادەى ئەوانەوەیە. بەدیاریكراوی، پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان كە گونجاون لەگەڵ قۆناغێكی دیاریكراوی هێزە ماتریالییەكانی بەرهەمهێنان. كۆى ئەم پەیوەندییانەى بەرهەمهێنان بونیادی ئابووریی كۆمەڵگە پێكدەهێنن كە سەرخانی یاسایی و سیاسییان لەسەر دادەمەزرێت و فۆرمی دیاریكراوی ئاگایی كۆمەڵایەتی لەگەڵ ئەوەدا هاوتایە. مۆدێلی بەرهەمهێنانی ژیانی ماتریالی پرۆسەى كۆى ژیانی كۆمەڵایەتی، سیاسیی و كولتووری دیاری دەكات. ئەوە ئاگایی ئینسان نییە كە بوونی ئەو دیاری دەكات، بەڵكو بوونی كۆمەڵایەتییە كە ئاگایی دیاری دەكات. لە قۆناغێكی دیاریكراوی گەشەكردندا، هێزە ماتریالییەكانی بەرهەمهێنانی كۆمەڵگە لە بەركەوتنیاندا بە پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان جێگیر دەبن – یا لە شیكردنەوەى یاساییدا – لەگەڵ فۆرمەكانی خاوەندارێتی كە پێشتر لەنێو ئەو چوارچێوەیەدا چالاكییان نواندووە. ئەم پەیوەندییانەی فۆرمە گەشەكردووەكانی هێزە بەرهەمێنەرەكان دەبن بە زنجیرە بەربەستەكانی. لێرەوە سەردەمی شۆڕشی كۆمەڵایەتی دەستپێدەكات. گۆڕانكارییەكان لە بونیادی ئابوورییدا، درەنگ یان زوو دەبنە هۆى وەرچەرخانی سەرجەمی سەرخان”. بەو مانایە شۆڕشی كۆمەڵایەتیی حەتمییەتی مێژووە و كاتێك هیچ ئەگەرێك بۆ مرۆڤ نامێنێتەوە، بۆ سووككردنی باری سەرشانی، دەست بۆ شۆڕش دەبات. بەڵام دەبێت لێرەشەوە وریا بین نەكەوینە ناو تیۆری ماركسیزمی ئەرسەدۆكسی ئەنتەرناسیۆنالی دوو و ڕەوتی مەنشەڤیزم بەڕابەرایەتیی پلیخانۆڤەوە، ڕۆڵی تیۆر و پارتی شۆڕشگێڕیش، ڕۆڵێكی یەكاڵاكەرەوەیە. دەكرێت لێرەوە لە ئامانجی پڕۆژەكە تێبگەین، وەرگێڕان و ناساندنی ڕابەرانی كۆمۆنیستیی چ بە نووسین چ وەك وەرگێڕان، دانانی بناغەى تیۆری شۆڕشگێڕانەیە بۆ بزووتنەوەیەكی شۆڕشگێڕانە. كارەكە خۆى لە كاری ئەكادیمیی و ڕۆشنبیرییدا نابینێتەوە.
بۆپێشەوە: تا چەندە وەرگێڕانەکانی ئیوە پەیوەندە بە ناوەندی لێکۆڵینەوەی سۆشیالیستیەوە؟ ئایا ناوەندی لیکۆڵینەوەی سۆشیالیستی، ناوەندێکە بۆ وەرگێران یان ناوکۆکەیەکی سیاسی و گروپ و ڕیکخراوەیەکی سیاسی واوەتر لە وەرگێڕانە؟
پێشڕەو محەمەد: ناوەندی لێكۆڵینەوەى سۆسیالیستیی تەنها ناوەندێكی چاپ و بڵاوكردنەوە نییە، ئەگەر سەیری هێڵە سیاسیی و فیكرییەكانی بكەیت، نوێنەرایەتیی ڕەوتی سۆسیالیزمی شۆڕشگێڕیی یان سۆسیالیزمی ئەنتەرناسیۆنال دەكات وەك لە ناوی زمانحاڵەكەشییەوە دیارە. من كە خۆم بە هاوبیر و هاوخەباتی ئەم ڕەوتە دەزانم، زۆرینەى كارەكانیشم دەچنە ناو ناوەندی لێكۆڵینەوەى سۆسیالیستییەوە، بەڵام ئەمە بەو مانایەش نایەت، كە پێموابێت بەتەنها ئەم ڕەوتە دەتوانێت نوێنەرایەتیی كۆى بزووتنەوەى چەپ بكات. ئێستا خودی چەپ لە كوردستان لە قەیران دایە، قەیرانی چەپ و قەیرانی ڕۆشنبیرانی چەپ، كاریگەریی لەسەر بزووتنەوەكەش بەجێهێشتووە؛ یەكێك لە ئەرك و ئامانجەكانی ناوەندی لێكۆڵینەوەى سۆشیالیستی، بەشداریكردنە بەئامانجی كەمكردنەوەى ئەو قەیرانە و ئەگەر دەرفەتیش بگونجێت، ببێتە هەوێنی لێكنزیككردنەوەى ڕەوتەكانی دیكە لەپێناوی هەنگاوێكی دیكە بردنە پێشەوەى بزووتنەوەكە و سەرەتاكانی دەرچوون لە قەیرانی چەپ و قەیرانی ڕۆشنبیرانی چەپ. سەبارەت بەوەى ناوەندی لێكۆڵینەوەى سیاسی گروپە یان ڕێكخراوێكی سیاسی، ڕەنگە لێرە دەرفەتی ئەوە نەبێت لەسەر وردەكارییەكانی ئەم پرسە بووەستین، بەڵام هەوڵمدا لە وەڵامی ئەم پرسیارە و پرسیارەكەى سەرەوەشدا، بەكورتی، ڕوونی بكەمەوە، كە ئامانجی من هەم وەك كەس هەم وەك بەشێك لە ناوەندی لێكۆڵینەوەى سۆشیالیستیی، چییە و ئاسۆ سیاسی و ستراتیژ و تاكتیكە كۆمەڵایەتیی و سیاسییەكانی چین.
بۆپێشەوە: تا چەندە لاتان وایە، رۆڵی وەرگێران دەتوانێت کاریگەری هەبێت لە بەرەوپێشەوە بردنی بزوتنەوەی چەپ و کۆمۆنیستی و کرێکاریی لە کوردستاندا؟
پێشڕەو محەمەد: پێموایە كاریگەرییەكی ئێجگار گەورەى دەبێت. ئێمە پێویستمان بە سەپاندنی هەژموونی خۆمان هەیە. گرامشی كاتێك باسی فەلسەفەى پراكسیس دەكات و دەڵێت: “فەلسەفەى پراكسیس نایەوێت ناكۆكییە هەنوكەییەكانی ناو مێژوو و كۆمەڵگە بەشێوەیەكی ئاشتییانە چارەسەر بكات، بەڵكو خۆی تیۆریای هەمان ئەو ناكۆكییانەیە. فەلسەفەى پراكسیس ئامرازی دەستی حكومەتی گروپێكی باڵادەست نییە تا بتوانن لەڕێگایەوە ئەوانی دیكە ڕازی بكەن و هەژموون و هەیمەنە بەسەر چینە ژێردەستەكاندا پیادە بكەن. فەلسەفەى پراكسیس زمانحاڵی چینە ژێردەستەكانە كە دەیانەوێت خۆیان لە هونەری حوكمڕانیدا پەروەردە بكەن و فەلسەفەی ئەوانەیە دەیانەوێت هەموو حەقیقەتەكان بزانن، تەنانەت حەقیقەتە تاڵەكانیش و لەو ڕێگایەوە خۆیان لە فرت و فێڵە هەمیشەییەكانی چینە باڵاكان بەدوور بگرن و تەنانەت لە هی خۆشیان”، دەیەوێت باس لە چەمكی هەژموون بكات؛ بۆرژوازیی هەژموونی بەسەر كۆى جومگەكانی كۆمەڵگەدا كردووە، چینی كرێكار و بزووتنەوەى چەپیش دەبێت ئەم هەژموونەى خۆی بسەپێنێت. بۆیە ئەگەر سەیربكەن كاریگەرییەكانی ئەم كارانەى ئێمە لە چەند ساڵی ڕابردوودا كردوومانە گەیشتووە بەو شوێنەى كە ئەمڕۆ تەنانەت لاوەكانیش وشەكانی وەك بۆرژوازیی، لیبرالیزم، نیۆلیبرالیزم، ئیمپریالیزم، سەرمایەداریی، وردەبۆرژوازیی بەكاردەهێنن و وەك تانە و تەشەریش بەكاردەهێنن؛ كار بەوە گەیشتووە ئەمڕۆ بە گەنجێك بڵێیت وردەبۆرژوازیی، یان نیۆلیبرالیست وەك سوكایەتی سەیری بكات. ئەمە لەلایەك، لەلایەكی دیكەوە، خۆم كە زیاتر لە چەند ساڵێك لە زانكۆی سلێمانی و پێشتریش دوو ساڵ لە زانكۆی ڕانیە (ڕاپەڕین) كارم كردووە، ئەوكات، لە هیچ یەكێك لە بەشەكانی سیاسەت، ئابووری، فەلسەفە و كۆمەڵناسی، ماركس نەدەخوێندرا، تەنها لە بەشی كۆمەڵناسی، بەشێك لەسەر كۆمەڵناسی كلاسیك هەبوو، ماركس وەك كۆمەڵناس دەخوێندرا، بەڵام هەر دوای یەكەم مانگ، ئەو كۆمەڵناسانە دەخوێندران، كە دەیانگوت تیۆرەكانی ماركس درۆ بوون و بەسەرچوون. بۆیە زەینی خوێندكار بەو ئاراستەیەدا دەچوو، پێشتریش ڕەوتی ڕۆشنبیران، هێرشیان دەكردە سەر ماركس و ماركسیزم. بەڵام ئەمڕۆ خۆشبەختانە ماركس و ماركسیزم بووە بە بەشێكی سەرەكی لە زانكۆكانی كوردستان و لێكۆڵینەوەى بەكالۆریۆس و ماجستێری لەسەر دەنووسرێت و تەنانەت هەڵوێستی ڕۆشنبیرانیش بەڕادەیەك سەبارەت بە ماركس و ماركسیزم گۆڕانی بەسەردا هاتووە، ئەوانەى دوێنێ دوژمنی بوون، ئەمڕۆ یان بێدەنگیان هەڵبژاردووە یان ستایشی دەكەن. ئەمە جگە لەوەى، چەندین گروپی خوێندكاریی و گۆڤار و ڕۆژنامە دەركەوتوون خۆیان بە چەپ و ماركسیست دەزانن. دەكرێت كاریگەرییەكان لەداهاتوودا زیاتریش ببن. بێگومان بزووتنەوەى ژنان دەبێت یەكێك بێت لەم كاریگەرییانە.
بۆپێشەوە: وەرگێرانەکان بەچ پرۆسەیەکدا تێدەپەرێت بۆ دڵنیابوون، لە ڕووی دەق و پاراستنی ناوەڕۆک و زمانەوانییەوە؟
پێشڕەو محەمەد: سەبارەت بەم پرسیارە هەموو دەزگایەكی چاپەمەنی دەبێت كەسانی پسپۆڕ هەبن پێداچوونەوە بەسەر دەقەكاندا بكەن. بەڵام بەداخەوە لە كوردستان ئەم پرۆسەیە یان نییە، یاخود ئەگەر هەشبێت، زۆر لاوازە. بۆیە ئەم ئەركە دەكەوێتە سەر شانی كەسانی نووسەر و وەرگێڕ خۆیان. ئێمە كاتێك دەقێك دەنووسین یان وەردەگێڕین لەناو خۆماندا ئاڵوگۆڕی دەكەین و بەراوردی دەكەین و سەرنج و تێبینی بۆیەكتر دەنێرین. بەراوردی زیاد لە زمانێك و دوو زمانی دەكەین. لەشوێنێك لاوازیی یان هەڵەیەك بینرا، هەوڵی چارەسەركردنی دەدەین. بەو مانایە زۆربەى ئیشەكان بەڕاوێژی دەستەجەمعیی چارەسەر دەكەین. ئەو هەڵەیەش كە دەمێنێتەوە، ئەركی كەسانی دیكەیە هەم ڕەخنەى لێبگرن، هەم كەسانی نووسەر و وەرگێڕ لە هەڵەكان ئاگادار بكەنەوە. بێگومانیش هیچ كارێك بێ هەڵە نابێت، وەك لینین دەڵێت: تەنها ئەو كەسە هەڵە ناكات، كە هیچ كارێك ناكات. ئەڵبەت نابێت ئەم قسەیەی لینینیش ببێتە پاساوی هەڵەكردن.
بۆپێشەوە: بەدیاریکراوی تا ئێستا چەند کتێب و نامیلکەتان وەرگێراوەتە سەر زمانی کوردی؟ ئایا کەسێک یان کەسانێک هەن هاوکارت بن، لە وەرگێرانی بابەتەکاندا؟
پێشڕەو محەمەد: جگە لەو كارانەى بە هاوبەشی لەگەڵ هاوڕێكانی دیكەم ئەنجامم داون، یاخود ئەو كارانەى هاوڕێیانی دیكە بە سەرنج و تێبینیی یارمەتییان داوم، باقی كارەكانی دیكە، لەلایەن خۆمەوە ئەنجام دراون. واتا تا ئەم ساتە وەرگێڕان وەك پرۆسەیەكی شەخسی دەبینم، بەڵام لەهەمانكاتیشدا وەك پرۆسەیەكی دەستەجەمعیی و ئەرك و ئەكتێكی سیاسیشی دەبینم.
بۆپێشەوە: لەگەڵ سوپاسمان، ئەگەر پەیام یان قسەیەکی ترت هەیە، بفەرموون
پێشڕەو محەمەد: زۆر سوپاس بۆ ئێوە و بۆ ئەم دەرفەتەش. لەڕاستیدا ئەگەر قسەیەك هەبێت و لێرەدا دەرفەت ڕێگەم پێبدات، ئەوەیە بەكورتی دەمەوێت بڵێم كە داهاتووی سەرمایەداریی وەك چەند ساڵێكە دەستیپێكردووە، بەرەو قەیرانی گەورەتر دەڕوات. ئەم جەنگ و كاولكارییەى ئەمڕۆ هەیە، گەڕانەوەى بەرەى ڕاست و ڕاسیزم لە خۆرئاوا و هەبوونی دەموچاوەكانی وەك دۆناڵد ترەمپ، پۆتین، ڤیكتۆر ئۆربان، ماتیۆ سالڤینی، ئەردۆغان، بنیامین نەتەناهیو، و هتد، یەكێكن لەنیشانەكانی سەرمایەداریی ڕوو لە كەوتن و داڕمان، واتا سەردەمی داوەشینی سەرمایەداریی. ئەو قۆناغە گەیشتووە كە ماركس دەڵێت قەیرانە ناوەكییەكانی سەرمایەداریی بەرەو وێرانبوونیان دەبات. بزووتنەوەكەش ڕۆژ بەڕۆژ لەگەورەبوون دایە، لە ئەمریكای لاتینەوە تا كوردستان، ئەگەر هێزێكی شۆڕشگێڕ نەتوانێت بەیەكجاریی سەرمایەداریی لەگۆڕ بنێت، ئێمە لەسەردەمی سۆسیالیزمدا ناژین، بەڵكو هەتا ماوین دەبێت دەستوپەنجە لەگەڵ ئەم بەربەریزمەدا نەرم بكەین.
تێبینی: ئەم دیمانەیە لە بۆپێشەوەی ژمارە ٤٤ بەرواری ١/٢/٢٠١٩ بڵاوکراوەتەوە…
