hkkurdistan
بەشی یەکەم
بۆپێشەوە: ٢٥ سێبتەمبەر ساڵیک بەسەر ئەنجامدانی ریفراندۆمدا تێپەربوو، دوای ساڵیک بەسەر ریفراندۆمدا دەڵێن چی؟
ئاسۆکمال: پێویستە لەم تەجروبەیەوە چەند شتێک فێربین. گرنگترینیان بەڕای من ئەمانەن؛
یەکەم؛ یەکێتی و پارتی کە ستراتیژی سەربەخۆییان نییە، رفراندۆمیان وەک وەسیلەیەک بەکارهێنا بۆ پاراستنی دەستکەوتەکانی دوای هاتنی داعش و لەسەرو هەموشیانەوە کۆنترۆڵی کەرکوک. بەڵام لەبەر بەرژەوەندی سیاسی جیاوازی باڵی دەستڕۆشتوی یەکێتی ئەنجامی رفراندۆم کرایە بیانو بۆ تەسلیمکردنی کەرکوک بە ئێران و حکومەتی شیعە. یەکێتی و پارتی وازیان لە ئەنجامی رفراندۆم هێنا و دۆخی کوردستانیان گەڕاندەوە بۆ پێش ڕوخانی بەعس و گەڕانەوە ناو حکومەتی عێراق بۆ پاراستنی بەشە دەسەڵات و داهاتەکانیان. ئەمە دەیسەلمێنێ کە دۆخ و چارەنوسی کوردستان بەدەست یەکێتی و پارتیەوە هەمیشە قابیلی سازش و فرۆشتنە ئەگەر هەرلایەک لەم دوو حزبە دەسەڵاتدارە قازانجی سیاسی لەم مامەڵەیەدا بێت. بەستنەوەی رفراندۆم و ئاکامەکەی بە بەرژەوەندی سیاسی و ئابوری یەکێتی و پارتیەوە و بەتایبەت پاراستنی کۆنترۆڵیان بەسەر چاڵە نەوتەکانی کەرکوکدا و مانەوەی ئەم دوو حزبە لە ژێرسایەی سیاسەتی ئێران و تورکیا لەعێراقدا، ئەمانە هەمویان فاکتەری بەلاڕیدابردنی خواستی سەربەخۆیی و سەرکەوتنی ئەم خواستەن. هەر ڕەزامەندیەکی ئەم دو حزبە لەسەر رفراندوم دەخاتە ژێر ڕەحمەتی ساتوسەودای ئەم دوو هێزەوە بەم خواستەی خەڵکی کوردستان. هەربۆیە هیچ دۆخ و ئایندەیەک و “دەستکەوتێک” نییە کە جێگیر بێ و زەمانەتی هەبێ و قابیلی ساتوسەودا نەبێ لەگەڵ دەوڵەتی عێراق و ئێران و تورکیادا.
دووەم؛ رفراندۆم نیشانیدا کە خەڵکی کوردستان بەردەوامن لەسەر داوای سەربەخۆیی لە عێراق و ئەمە تەجروبەی سەدەیەک لە شەڕو کێشەی قەومیە لەگەڵ دەوڵەتە شۆڤێنیستیە عەرەبیەکانی عێراقدا. ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی چیتر پێوسیتی بە رفراندۆم نیە، بەڵام ئەم خواستە لەلایەن هێز و بزوتنەوەیەکی سیاسیەوە بەدەست دێت کە بتوانێت پێشتر چارەنوسی کوردستان لە دەست یەکێتی و پارتی دەربهێنێ. بەبێ بوونی هێزی سەربازی و دەسەڵاتی سیاسی و ئابوری ناتوانرێ نەخشەی سەربەخۆیی جێبەجێ بکرێ و توانای بەرەنگاربونەوەی هێرش و فشارێکی حکومەتی عێراق هەبێ. لەئێستادا ئەم بزوتنەوەو هێزە سیاسیە لە نێو حزبە ناسیونالیست و ئیسلامیەکان و ریفۆرمیستەکانی بورژوازی کوردا پەیدا نابێ و ئەوە بزوتنەوە و حزبی کرێکاریە کە لە یەکلاکردنەوەی ململانێی دەسەڵات لەگەڵ بورژوازیدا دەتوانێ ئەم داوای سەربەخۆییەش وەک یەکێک لە تاکتیک و سیاسەتەکانی بەرێتەپێش و بزوتنەوەیەکی جەماوەری بۆ بەڕێ بخا.
سێهەم؛ هەلومەرج و بڕیاری نێودەوڵەتی و هەڵوێست و پەرچەکرداری ئێران و تورکیا دەبێ پێشوەخت حسابی بۆبکرێ و بزانرێ کە لەئێستادا ئەمانە هەموو دژی سەربەخۆیی کوردستانن. لەوانەیە لە گۆڕانکاریەکانی داهاتوی هاوسەنگی هێزەکان لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ئەم هەڵویست و دۆخە بگۆڕێت، بەڵام لە ئێستادا جێبەجێ بوونی ئەم خواستەی ئەستەم کردوە و هەربۆیە کار بۆ سەربەخۆیی کوردستان پێویستی بە ڕاکێشانی پشتیوانی نێودەوڵەتیە.
چوارەم؛ کێشەی کەرکوک لەڕیگەی شەڕ و ململانێی قەومی و عەسکەری بەقازانجی دانیشتوانی کەرکوک و کوردستان تەواو نابێ و پێویستە زەمینەیەکی سیاسی و کۆمەڵایەتی ئارام و دوور لە دەمارگیری قەومی لەو شارە و جێگا ناکۆکەکان دروست بکرێ تا لە ئایندەدا یارمەتی پرۆسەی هەڵبژاردنێکی ئازادی هاوڵاتیان بدا لە کاتی جیابونەوەی کوردستاندا.
بۆپێشەوە: تائیستا زۆر کەس و لایەن لە نەیارانی ئەنجامدانی ریفراندۆم، دۆخی نەخوازراوی کوردستان، بەتایبەتیش هەلومەرجی دوای ١٦ ئۆکتۆبەر، بە بەرئەنجامی ریفراندۆمێکی ناوەخت لەقەڵەم دەدەن، ئیوە لەو بارەیەوە دەڵێن چێ؟
ئاسۆکمال: رفراندۆم هیچ کات ناوەخت نەبووە لە ساڵی ١٩٩١ەوە و ئەمە مافێکی سەرەتایی خەڵکی کوردستانە کە دەنگی بەسەربەخۆبون داوە و بەرهەمی سەدەیەک لە ستەم و کێشەی قەومی دەوڵەتی عێراقە. دۆخی دوای ١٦ ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ وەک دۆخی دوای٣١ی ئابی ١٩٩٦وایە. ئەوکات رفراندۆمێکیش نەبوە کە پارتی بەعسی هێنایە هەولێر. رفراندۆم بیانویەک بوو بۆ عەبادی کە ناوچە ناکۆکەکان کە دوای داعش کەوتە دەستی حکومەتی هەرێم بگەڕێنێتەوە ژێردەستی خۆی، بەڵام ئەمە پاساوی سیاسەتی یەکێتی نادا بۆتەسلیمی کەرکوک بە ئێران وعەبادی. ئەگەر رفراندۆمیش نەکرایە دیسانەوە حکومەتی عەبادی داوای گەڕانەوەی بۆ ئەو شوێنانە دەکرد. هەر هەمان سیاسەتی پێش هاتنی داعشی پیادە دەکرد لە خستنە ژێر پێی مادەی ١٤٠ و جێگیرکردنی حەشدی شەعبی لەو ناوچانە رفراندۆم ئەم پرۆسەیەی خێراترکردوە، بەڵام تەنیا هۆکاری سەرەکی تێکچونی دۆخی کوردستان نییە.
باسی”ناوەخت بوونی رفراندوم” لە ئەنجامی شکستی پارتی و یەکێتیەوە هاتووە لە بەرگری لە ئەنجامدانەکەی. بێگومان ئەگەر لە جێگای یەکێتی و پارتی هێزگەلێکی سیاسی تر سەرپەرشتی ئەم پرۆسەیەیان بکردایە، ئەکرا لەسەر ڕاکێشانی پشتیوانی نێودەوڵەتی و نوێنەرایەتیکردنی سیاسی ئەم مەسەلەی رفراندۆمە لە کۆبونەوەکانی نەتەوەیەکگرتوەکاندا و نێوەندە نێودەوڵەتیەکاندا، ئامادەکاری جەماوەری و سەربازی بەرامبەر بە پەلاماردانی سوپای عێراق، حسابکردن بۆ چۆنیەتی دواخستنی چەند مانگەی رفراندۆم و فرسەت نەدان بە عەبادی و حەشدی شەعبی بۆ قۆستنەوەی شەڕی دژی داعش و نەبەستنەوەی رفراندۆم بە شەڕ لەسەر مانەوەی کۆنترۆڵی پارتی و یەکێتی بەسەر بیرە نەوتەکانی کەرکوکدا و زۆرشتی تر، ئەمانە هەموو دەکرا بۆ زەمینەسازکردن بۆ بەرگریکردن لە ئەنجامەکەی سازبکرێ، بەڵام نەبونی هێزێکی لەم چەشنە کە لەجیاتی یەکێتی و پارتی چارەنوسی کوردستانی بەدەست بێت کە بۆشایی سەرەکیە لەم کارەدا بەمانای ئەوە نییە کە خودی ئەنجامدانی رفراندۆم بە گشتی ناوەخت بوە، لەبەرئەوەی ئەو بەدیلەی یەکێتی و پارتی لەو کاتەدا دەم ودەست جێبەجێ نەدەبوو و ئێستاش پرۆسەیەکی دورودرێژی دەوێ تاکو ئەم هێزە ئەلتەرناتیڤە دێتە مەیدان و جێگا بە یەکێتی و پارتی لێژ دەکا و هەر ئەمەش سەرکەوتنی خواستی سەربەخۆیی مسۆگەر دەکا و لەدەست مامەڵەی یەکێتی و پارتی ڕزگاری دەکا. هەربۆیە پێویستە لە واقعیەتی سیاسی ئەو کاتەی کوردستانەوە سەیری “وەخت بون یان ناوەخت بوونی رفراندۆم ” بکەین. لەدوای داعش، ناجێگیری هاوسەنگی هێز لەنێوان بەغدا و هەولێر لەلایەک و لەنێو یەکێتی و پارتی لەلایەکی ترەوە، ئەم دۆخەی دروستکرد. ئەنجامدانی رفراندۆم بووە کەناڵێک بۆ تێپەڕبونی ئەو تەوژمی ململانێ و شەڕە سیاسیانەی توندبوبونەوە و پێویستی بە زەمینێک بوو کە شەڕەکەی تێدا ڕوبدا. نیازی پارتی و، تەنانەت لەسەرەتادا یەکێتیش، ئەوە بوو کە بە ئەنجامدانی رفراندۆم شەرعیەتێک بدەن بە مانەوەیان لەجێگەناکۆکەکاندا بەڵام هەم لەبەر هەڵوێستی ئەمریکا و ئێران و تورکیا و هەم لەبەرئەوەی یەکێتی چوە ژێرفشاری ئێرانەوە، رفراندۆم بوە بیانوی حکومەتی عێراق بۆ لەشکرکێشی و یەکلاکردنەوەی دەسەڵات لە جێگاناکۆکەکاندا. دواترهاوسەنگی هێز گۆڕاو و پارتی ئەو باڵادەستیەی جارانی نەما، بەڵام یەکێتیش پێی نەبوە هێزی یەکەم، بەڵکو هەردولایان بەرامبەر بە حکومەتی عێراق لاوازبوون.
ئەوانەی دەڵێن “رفراندۆم ناوەخت” بوو ، هیچ کات ناڵێن کەی کاتی ئەنجامدانی رفراندۆمە و لەڕاستیدا خوازیاری سەربەخۆیی نین. هیچ کام لەم هێزانەی خاوەنی ئەم قسەیەن لە کوردستان لە ساڵی ١٩٩١ەوە چەندین کاتی گونجاو هەبوە بۆ ئەنجامدانی رفراندۆم ، لەچەشنی ١٩٩١ دوای چۆڵکردنی کوردستان لەلایەن بەعسەوە، لە ٢٠٠٣ دوای ڕوخانی بەعس ، لە ٢٠١٤ دوای هاتنی داعش و نەمانی حکومەتی عێراقی لە کەرکوک و جێگاناکۆکەکان، لەهەموو ئەم کاتانەدا ڕۆژێک نەمان بیست ئەمانە بڵێن کاتیەتی. هەربۆیە کەس ناتوانێ ئەوە بەجدی وەربگرێ کە ڕەخنەی ئەوان تەنیا لە کاتی ئەنجامدانی رفراندۆمە نەک خودی رفراندۆم و سەربەخۆیی کوردستان. بەشێک لەم هێزانە جگە لەوەی بێدەنگیان هەڵبژارد بەرامبەر بە لەشکرکێشی و کوشتاری حکومەتی عێراق، بەڵکو کەوتنە دژایەتی رفراندۆم وەک مافێکی ڕەوای خەڵکی کوردستان و دەیانویست لەڕێگەی هاوکاری عەبادیەوە بەرامبەر بە پارتی پلە و پۆستیك پەیدابکەن و ببنە هێزی سەرەکی لە کوردستاندا و کەم تازۆر وەک باڵی بنەماڵەی تاڵەبانی رەفتاریان دەکرد.
هۆکاری ئەم دۆخەی کوردستان کە تورکیا و ئێران و عێراق دەتوانن بە بیانویەک، کە ئەم جارەیان رفراندۆم بوو، بیشێوێنن و هەرجارەی کارەساتێک بەسەر خەڵکەکەیدا بهێنن و ئارامی سیاسی و ئابوری تێک بدەن لە ئێستادا بەشێکی سەرەکی خودی دەسەڵاتی یەکێتی و پارتیە و هاوکاری ئەوانە لەگەڵ ئەم دەوڵەتانەدا و پێویستی پەنابردنیانە بۆ ئەم دەوڵەتانە تاکو هاوسەنگی هێزی ناوخۆی کوردستانی پێ بگۆڕن. ئەگەر یەکێتی بیزانیایە بەرژەوەندیە سیاسی و ئابوریەکانی لەگەڵ هەنگاوەکانی پارتیدا بۆ دابین دەبێ لەو تاکتیکەی رفراندۆمدا ئەوا ڕێگایەکی هاوبەشی لەگەڵ پارتیدا دەگرتە بەر بۆ چارەسەری کێشەی کەرکوک دوای رفراندۆم و نەدەچووە ژێر داوای ئێران و حکومەتی عەبادیەوە بۆ تەسلیمکردنەوەی ئەو شارە.
هۆکاری ئەم سیاسەت و تاکتیکە دژ بەیەکی یەکێتی وپارتی و شەڕ و ململانێی ناوخۆیان و ڕیکنەکەوتنی ستراتیژیان دەگەڕێتەوە بۆئەوەی کە ئەمانە ناسیونالیزمێکی بێ دەوڵەتن و هێزێکی لۆکاڵی و ناوچەگەری میلیشیایین کە بەرژەوەندی داهات و دەسەڵاتی ناوچەکانیان لەپێش دۆخ و چارەنوسی کوردستان و خەڵکەکەیەوەیە. ئارنست گیللنەر دەڵێ دۆخی کورد و سۆماڵیەکان شازن لەمڕۆی دنیادا بەوەی کە وەک نەتەوەیەکی قەبیلەیین، کە هەندێ کات لەناوخۆدا وەک قەبیلەیە هەرچەند ڕوو بە جیهانی دەرەوە وەک قەومیەت دەردەکەوێ. ئەو لە ساڵی ١٩٨٣دا کتێبێکی بەناوی “نەتەوە و ناسیونالیزم”ەوە دەرکردوە و کە لە چەند جێگایەکدا ئاماژە بە کورد دەکا. ئەو دەڵێ “ناسیونالیزم نەتەوە دروست دەکا، نەک بە پێچەوانەوە”. ناسیونالیزمی کورد نەتەوەی کوردی دروستکردوە، بەڵام بەوەی نەیتیوانیوە و ستراتیژی نەبووە ببێ بەدەوڵەت ئەم پرۆسەیە هەروا بە ناکامڵی ماوەتەوە. دۆخی ئێستای کوردستانیش کە نزیک بە سێ دەیەیە دەسەڵاتی دیفاکتۆی کوردی هەیە نەیتوانیوە ئەو پرۆسەیە کامڵ بکا و قەوارەیەکی سیاسی مۆدێرنی دەوڵەتی دروست بکا و قاڵبی عەشیرەتگەری و بنەماڵەیی و ناوچەگەری سەپێنراوە بەسەر دۆخی کۆمەڵایەتی و سیاسی کوردستاندا و ڕێگەی گرتوە لە گەشەکردنی و کامڵبونی بەرەو کۆمەڵگەیەکی مۆدێرن و دەوڵەتێکی مۆدێرن. ئەمانە ڕەنگدانەوەی لەسەر ئابوری و خوێندن و ڕۆشنبیری و ناسنامە و خەباتی چینایەتی داناوە و دۆخێکی سەخت و چەقبەستوی دروست کردوە.
هێنانەوەی ئەم سەرخەتانەم تەنیا بەو مەبەستە بوو کە نیشانی بدەم کە کەلتوری تەنیا “ئەنتی پارتی و یەکێتی” بوون و بەتایبەتیش “ئەنتی پارتی” و وتنەوەی ئەمانە گەندەڵ و خۆفرۆشن چەند سادە و لاوازە، لەوەدا کە دوای سێ دەیە ناتوانێ شیکردنەوەیەک بکات بۆئەوەی بۆچی “یەکێتی و پارتی” وەک دوو هێزی ناسیونالیست هێندە “خۆفرۆش” و خۆبەکەم زان و ڕیسوان، بەڵام توانیویانە لەدەسەڵاتدا بمێننەوە و شەرعیەت بدەنەوە بە دەسەڵاتەکەیان، نەک بە تەنیا بەزۆری چەک و سەرکوت بەڵکو وەک ئایدیۆلۆژیا و سیاسەتی ئەمری واقیعی بورژوازی کوردیش. هێشتا “ناسیونالیزمی کورد” وەک تیۆری شەرعیەتی سیاسی ئەم دوو حزبە کاردەکا لەژێرکاریگەری ئەو ڕۆشنبیریە ناسیونالیستیەدا کە مادام چوارچیوەی ئەتنیکی کورد لە عێراقدا هەیە پێویستە دەسەڵاتی سیاسی حزبە ناسیونالیستەکانیش هەبن. سەرەرای ئەوەی ئاڵوگۆڕە ئابوری و سیاسیەکانی ١٥ ساڵی ڕابردووی کوردستان ناکۆکی دروستکردوە لەنێوان فەرهەنگی گشتی خەڵک و فەرهەنگی ناوچەگەری و عەشیرەتگەری دوو حزبی دەسەڵاتداردا و ناڕەزایەتیە جەماوەری و سیاسیە بەردەوامەکانیش بەم دوو حزبە ناسیونالیستە دووریەکی لە نێوان دەسەڵات و جەماوەری کرێکار و فەرمانبەر و هەژار و ئازادیخوازدا دروستکردوە، بەڵام هێشتا ناڕەزایەتی کرێکار و فەرمانبەر و خەڵکی ئازادیخواز بەرامبەر بەم دەسەڵاتە لە ژێر سایەی ڕۆشنبیری ناسیونالیستیدا ماوەتەوە و نەیتوانیوە ڕۆشنبیریەکی جیاواز و دژ بە ڕۆشنبیری دەسەڵاتدار دروست بکا. بێگومان پێویستە شیکردنەوە سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی سەبارەت بە کوردستان و ناسیونالیزمی کورد بکرێت تا بزانین بەدیلی ئەم دۆخە چییە؟
بەکورتی ئەنجامدانی رفراندۆم لە ٢٧ ساڵی ڕابردوودا هیچ کات “ناوەخت” نەبوە و هەمیشە شانسی سەرکەوتنی هەیە، چونکە زۆربەی زۆری خەڵک بە تەجروبەی پراتیکی خۆی بەو ئەنجامە گەیشتوە کە سەربەخۆیی ڕێگاچارەیە لەگەڵ حکومەتی عێراقدا. ئەوەی شکستی هێنا بەڕای من رفراندۆم نەبوو چونکە زۆربەی خەڵک بەسەرکەوتوانە دەنگی بەسەربەخۆیی دا، هەربۆیە ئەوەی شکستی هێنا ئەو ئەنجامە بوو کە پارتی و باڵێکی یەکێتی لە رفراندۆمیان دەویست، کە ئەم ئەنجامە ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی وەک ئاکامی رفراندۆم نەبوو، بەڵکو شکستی وەسیلەیەک بوو کە لە ڕێگایەوە ئەم حزبانە دەیانویست شەرعیەتێک بدەن بەو جێگەوڕیگەی تازەیەیان کە لە دوای داعشەوە بەدەستیان هێنابوو. بەڵام چ لە ناوخۆی عێراق و چ لە ئاستی ناوچەکە و جیهان ئەمەیان بۆ نەچوە پێش و ئەم ئەنجامەی مامەڵەکردن بە رفراندۆمە شکستی هێنا. خواستی سەربەخۆیی لای خەڵکی کوردستان بوەتە ڕێگاچارەیەک و هەرکاتێکی تر بە رفراندۆم بێت یان بێ رفراندۆم خەڵک دەنگ بەم خواستە دەدەن…
ماویەتی
تێبینی: ئەم دیمانەیە لە بۆپێشەوەی ژمارە ٣٧ بەرواری ١/١٠/٢٠١٨ بڵاوبۆتەوە…
دیمانە لەگەڵ ئاسۆ کەمال… سەبارەت بە تێپەڕبوونی ساڵێک بەسەر بە پرسی ریفراندۆمدا
بەشی دووەم و کۆتایی
بۆپێشەوە: ریفراندۆم بەسەرکەوتووی ئەنجامدراو خەلکی کوردستان دەنگیان بەجیابوونەوەدا، بەڵام حزبەکانی بزوتنەوەی کوردایەتی کە لایەنگرو پشتیوانی ریفراندۆم بوون، دەستیان لە ئاکامی ریفراندۆم هەڵگرت و ئێستا ئەوەندەی پەلەیانە لەگەڵ بەغدا رێک بکەون، نیو ئەوەندە پابەندی ئاکامی ریفراندۆم نین، هۆکاری ئەمە بۆچی دەگێڕنەوە؟ هەروەها دۆخی دوای ١٦ ئۆکتۆبەر تا ئێستاش، نیشانی دەدات، کە فیدرالیزمی قەومی و مایەپوچ بووەو ئایندەی خەلکی کوردستان لە بەغدا نییە، لاتان وانییە پێویستە ئامادەکاری و پێداگری لەسەر جیبەجێکردنی ئاکامی ریفراندۆم بکرێت؟
ئاسۆکمال: ئەنجامدانی رفراندۆم هەمیشە شانسی سەرکەوتنی هەیە، چونکە زۆربەی زۆری خەڵک بە تەجروبەی پراکتیکی خۆی بەو ئەنجامە گەیشتوە کە سەربەخۆیی ڕێگاچارەیە لەگەڵ حکومەتی عێراقدا، بەڵام حزبە ناسیونالیستەکان ئەنجامدانی رفراندۆمیان بۆ جێبەجێکردنی ئەنجامەکەی نەبووە، بەڵکو وەسیلەیەک بوو کە لە ڕێگایەوە دەیانویست شەرعیەتێک بدەن بەو جێگەوڕیگەی تازەیەیان کە لە دوای داعشەوە بەدەستیان هێنابوو. چ لە ناوخۆی عێراق و چ لە ئاستی ناوچەکە و جیهان ئەمەیان بۆ نەچووە پێش و شکستیان هێنا. هۆکاری سەرەکی ئەوەی بە ئەنجامی رفراندۆمە پابەندنین ولەگەڵ بەغداد ڕیکەوتونەتەوە ئەوەیە کە ستراتیژی ناسیونالیزمی کورد لە عێراقدا سەربەخۆیی کوردستان نییە. هەرچەندە ئەم کێشە قەومیە لە هەردوولاوە بەردەوامە. بۆئەوەی لەم ئەنجامگیریە تێبگەین پێویستە سەرەتا کورتەیەکی پرۆسەیەکی مێژوویی-ئابوری ئەم کێشەیە باس بکەین.
بورژوازی لە عێراقدا نەیتوانیوە لەدەوری بازاڕی نەوت هاوئاهەنگیەکی سیاسی و فەرهەنگی بۆ سەرجەم هاوڵاتیانی عێراقی دروست بکا. ناسیونالیزمی عەرەبی دەورەیەک توانیویەتی وەک سەرخانێکی سیاسی زۆربەی خەڵکی عێراق وەک نەتەوەی عەرەب بە دەوری دەوڵەتی عێراقدا ڕێک بخا، بەڵام هەر ئەمە وای کردوە کە کەمایەتیەکی خەڵکیش وەک کورد وەک هاوڵاتی پلەدوو لە دەوڵەتێکی عەرەبیدا مامەڵە بکا و سیاسەتی تەعریبکردنی کەرکوک و جێگا تێکەڵاوەکان بگرێتە بەر. لەدوای ڕوخانی بەعسیشەوە ئیسلامی سیاسی بەهەردوو باڵەکەیەوە خەڵکی عێراقیان کردە دوو نەتەوەی شیعەو سونەی عەرەبی کە هەرچی زیاتر ئەم جیاکاریەی نێوان هاوڵاتیانی عێراقی توندترکردەوە و ئێستا بورژوازی لە عێراقدا خاوەنی هیچ بزوتنەوەیەکی سیاسی نییە کە بتوانێ هاوئاهەنگیەکی سیاسی و فەرهەنگی سەراسەری بۆ دەوڵەتی عێراق و هاوڵاتیەکانی دروست بکا و شەڕ و ململانێی سیاسی و فەرهەنگی و کۆمەڵایەتی ئەم دەوڵەتەی لەبەریەک هەڵوەشاندوە و ناجێگری سیاسی و کۆمەڵایەتی گەورەی توش کردوە.
لە کوردستانیش ناسیونالیزمی کورد لەبەرئەوەی لە دوای جەنگی جیهانی یەکەم و ڕوخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە شێوەی عەشیرەتگەری و ناوچەگەریدا دێتەمەیدان و لە ڕێگەی زمان و خوێندنی ڕەسمی کوردیەوە فەرهەنگێک شکڵ پێدەدا کە ناتوانێ هەموو بەشەکانی سۆران و بادینان هاوئاهەنگ بکا و کێشەی ناوخۆی بزوتنەوە سیاسیەکەشی لە شێوەی جەلالی و مەلایدا زیاتر ئەم خەسڵەتی بنەماڵەیی و عەشیرەتگەری و ناوچەگەریە تۆخ دەکاتەوە. لە دوای ١٩٩١یشەوە هەرچەند دیفاکتۆ سەربەخۆ دەبێ لە ڕژێمی بەعس، بەڵام نە لەباری ئابوریەوە توانای سەربەخۆی دەبێ و نە لەباری سیاسیشەوە دەتوانێ یەک ئیدارە بێت و بەم شێوەیە دوو ڕۆشنبیری ناوچەگەری لەلایەن دوو حزبی چەکدارەوە دەبێتە ناسنامەی دانیشتوانی کوردستان. لە ٢٠٠٣ەوە ئاڵوگۆڕی گرنگ لەباری ئابوریەوە ڕودەدا و نەوت دەبێ بە بنەمایەکی ئیمکانی سەربەخۆبون و ڕێکەوتنی ستراتیژی دەساڵەش حکومەتی هەرێم دەکاتە ئەمری واقیع. بەڵام هیچ ئاڵوگۆڕێکی ڕیشەیی لە ئیدارەی سیاسی و یاساییدا ڕونادات و دەستور و پەرلەمان و دەزگاکان وەک خۆیان ناکارا و ناجێگیر و ژێردەستەی سیستەمی میلیشیایی دوو ئیدارەی حزبی دەمێنێتەوە. هەم سیاسەتی نێودەوڵەتی و دژایەتیەکانی ئێران و تورکیا و هەم بەرژەوەندی سیاسی و ئابوریەکانی هەردوو حزبی دەسەڵاتدار و پەیوەندییە پاشکۆیەکانی یەکێتی بۆ ئێران و پارتی بۆ تورکیا قاڵبی مانەوەی کوردستان لەعێراقدا دەسەپێنن.
حزبە دەسەڵاتدارەکانی ناسیونالیزمی کورد لەو چوارچیوە سیاسی و نێودەوڵەتیەی تیایدا کاردەکا بەرژەوەندیەکانی لەئاستی لۆکاڵ و ناوچەکانی سەوز و زەرددا لە پاراستنی سیستەمێکی میلیشیایی عەشیرەتی و بنەماڵەییەوە بەڕیوەدەچێ کە لە پێناو پاراستنی ئەم دەسەڵاتە هەرێمیە ولەژێر فشاری دەرەوەدا پێویستی بە جۆرێک ڕیکەوتنە لە ئاستی کوردستاندا، بەڵام ئەمە نە سیستەمێکی سیاسی جێگیرە نە خاوەنی بەرنامەیەکی دەوڵەتی و ستراتیژیە. ئەم پێویستیانەی دەسەڵاتە ناوچەگەریەیە کە پلەی هاوئاهەنگی لە نێو ناسیونالیزمی کورددا دروست دەکات، نەک وەک ئەوانەی پییان وایە کە یەکێتی و پارتی ناسیونالیست نین هەربۆیە هاوئاهەنگیان نییە و دژ بەیەک دەوەستن و لەگەڵ هێزی دەرەکیدا ڕیک دەکەون لەدژی یەکتر. بورژوازی کوردیش ئەم حزبە ناسیونالیستانەی وەک نوێنەری سەرەکی خۆی لەم سێ دەیەیەدا قبوڵکردوە و هیچ بزوتنەوەیەکی تری بورژوازی نەیتوانیوە ڕەقیبی بێت و بتوانێ دۆخی کوردستان بگۆڕێ وئایندەیەکی جیاواز بۆ چارەسەری کێشەی قەومی بخاتە ڕوو.
سەرەڕای ئەمەش لە فیدرالیزمی قەومی و سیستەم وپێکهاتەی سێ کوچکەی قەومی و مەزهەبی کورد – شیعە – سونە، لەوەی تا ئێستا لە ٢٠٠٣ەوە گوزەراوە باشتر دروست نابێ.ئەم جۆرە فیدرالیزمە مانای ناجێگیری و کێشە و شەڕی بەردەوامە. خەڵکی کوردستان کاتێک لە رفراندۆمێکدا، کە مەسعود بارزانیش سەرپەرشتی دەکا، دیسانەوە هەر دەنگ بەسەربەخۆیی دەدا نیشانەی شکستی ئەو فیدرالیزمەیە لە قەناعەتی خەڵکدا. پیش ١٦ ئۆکتۆبەر و دوای ئەویش هەر خەلک دەزانن هیچ ئایندەیەکیان لەگەڵ ئەم حکومەتە مەزهەبی و شیعیەی عێراقدا نیە و هەر رفراندۆمێکی تریش بکرێ و هەر فرسەتێکی تر بێتە پێشەوە داوای سەربەخۆیی دەکەن.
رفراندۆم لەسەر دەستی ئەم حزبانە خۆی ناتوانێ هیچ لەم واقیعەتانە بگۆڕێ. تەنیا وەک وەسیلەیەک بوو کە پارتی و یەکێتی بەکاریان هێنا بۆ هێشتنەوەی دەسەڵاتیان لەو هاوسەنگیەی دوای داعشدا. لە کاتێکیشدا ئەم وەسیلەیە نەیتوانی ئامانجی ئەم دوو حزبە دابین بکا ئەوا هەردوولا گەڕانەوە سەر درێژەدان بە هەمان ستراتیژی مانەوە لە عێراق و قبوڵکردنی ڕۆڵی کەمایەتی لە سایەی زۆرینەی حکومەتی شیعەی عێراقدا. هەر نەبوونی ئەم بەرنامە وئاسۆیەش بۆ چۆنیەتی دامەزراندنی قەوارەیەکی سیاسی و ئابوری سەربەخۆ لە بەغداد وای کردوە کە ناسیونالیزمی کورد لە بنەبەستدا بمێنێتەوە و نەتوانێ شەرعیەتی خۆی لەڕێگای ئایدیا و ڤیژن و سیاسەت و فەرهەنگێکی دەوڵەتیەوە جێگیر بکا و هەمیشە ئایندەی ئەم دەسەڵاتداریەتیە نادیارە، هەربۆیە پێویستی بە سەرکوتی بێ پەردە یان تۆخکردنەوەی سنورە ناوچەیی و عەشیرەتی و حزبیەکانی زیاترە بۆ درێژەدان بە مانەوەی دەسەڵاتە لۆکاڵیەکانی. ئەم شێواز و سیستەمی بەڕیوەبردنە لەبواری بەرهەمهێنان و فرۆشتنی نەوت و بازرگانی و وەرگرتنی گومرگی سنورەکان و بودجە لە دەوڵەتی عێراق، یاخود لە بواری سیاسەت و پەرلەمان و یاسا و پەروەردە و هتد.. دەبینرێ.
ڕوداوەکانی ١٦ ئۆکتۆبەر و چونەوە بەغداد و بەشداری پارتی و یەکێتی لە هەڵبژاردنی پەرلەمان و حکومەتی عێراق ئیتر ئەو مەلەفەی داخستوە کە ناوی “ئاکامی رفراندۆم” بوە. لەبەرئەوەی پارتی و یەکێتی رفراندۆمیان ئەنجام دا و خەڵک تەنیا بەشداری لە پرۆسەیەکدا کردوە و دەنگی بەسەربەخۆیی داوە لەبەرئەوەی ئەوە بە قازانجی بووە. ئێستاش وەک پێش رفراندۆمی سێپتەمبەری ٢٠١٧ خەڵک هەمان خواستی هەیە، بەڵام ئەم خەڵکە خاوەنی بزوتنەوەیەکی سەربەخۆی سیاسی و جەماوەری نییە تا خۆی بکاتە میراتگری ئەو رفراندۆمە و هیچ کام لەو هێزانەشی ئەم رفراندۆمەیان بەرپاکرد ئێستا خۆیان ناکەن بە خاوەنی. لە ئێستادا ئەم رفراندۆمەی سێپتەمبەری ٢٠١٧ وەک رفراندۆمی نافەرمی ٢٠٠٥ لەسەر کاغەز یان نێتدا ماوەتەوە و خاوەندارێتی رفراندۆم و سەربەخۆیی بە بەدەستەوەگرتنی “ئاکامی رفراندۆم” ئۆتۆماتیکی خۆی نابێتە هێزێکی یاسایی و فیعلی، کە تەنیا بە ئاماژەپێکردنەوەی”ئاکامی رفراندۆم” فشارێک دروست بکا کە لە یەکێتی و پارتیەوە تا حکومەتی عێراق و ئەمریکا و UN حسابی بۆبکا.
بۆپێشەوە: ناوەندی سەربەخۆی کوردستان، لەسەروبەندی ریفراندۆمدا، چالاک بوو، بەڵام دوای کۆتاییهاتنی ئەنجامدانی ریفراندۆم، کۆتایی بەکارەکانی خۆی هێنا، پێویست نییە لایەنی سیاسی ترو لەوانەش ناوەندی سەربەخۆی کوردستان، چالاک بیتەوە یان بەدیلی ناوەندی سەربەخۆ کوردستان پیک بێت و کار بۆسەربەخۆی کوردستان و جێبەجێکردنی ئاکامی ریفراندۆم بکات؟
ئاسۆکمال: ئێمە وەک کەمپینی رفراندۆم و گۆڤاری رفراندۆم و دواتر ناوەندی سەربەخۆیی کوردستان لە ٢٠ ساڵی ڕابردوودا چالاکی جۆراوجۆری سیاسی و ڕاگەیاندن و ناڕەزایەتیمان ئەنجامداوە. لەهەر دەورەیەکدا بەپێی پێویستی و ئەولەویەت و تواناییەکانی خۆمان و پشتیوانیەکان شێوازی کارمان دیاریکردوە و گۆڕیومانە. دەورەیەک زۆر چالاک بوین و دەورەیەک کپ بوین. ئێستاش دەورەیەکی کپیە لەدوای رفراندۆمی سێپتەمبەری ٢٠١٧ و هەر کات ئەم خواستە لەکۆمەڵگەدا کەوتەوە ئەولەیەتی خواستەکانی خەڵک ئێمەش بێگومان کاری زیاتری لەسەر دەکەین. تەجروبە و توانای تیوری و پراتیکی و ڕاگەیاندنی بۆ دەخەینەوە کار. ئەوەی تا ئێستا وەک کەمپینی رفراندۆم و ناوەندی سەربەخۆیی کوردستان کراوە ئامانجی خۆی لەوەدا بەدیهێناوە کە رفراندۆم و سەربەخۆیی وەک فکرە و ڕێگاچارە ناسراوە و چیتر پیویستی بە ناساندن نەماوە. جەماوەری ملێونی رفراندۆمیان کرد و تەجروبەیان هەیە و ئەوەی بەردەوامە باسی دۆخی سیاسی کوردستان و ئایندەکەیەتی کە دەکرێ لە ڕێگەی میدیا و کۆڕەوە باس بکرێ و وەک ناوەندی سەربەخۆیی کوردستان یان کەسایەتیەکانی ئەم بوارە بەردەوام دەبین.
ئەوە ڕۆشنە کە ئێمە وەک کەمپین و کاری ڕۆشنگەری و ناڕەزایەتی و کۆڕ و کۆنفرانسی زۆرمان گرت لە ٢٠ ساڵی ڕابوردودا لەسەر رفراندۆم و سەربەخۆیی، بەڵام لەبەرئەوەی وەک کۆمۆنیزم بزوتنەوەیەکی سیاسی و جەماوەری نەبوین و دەسەڵاتدار نەبوین نەمانتوانی رفراندۆم بەرپابکەین و پارتی و یەکێتی لەبەرئەوەی هێزی دەسەڵاتداربون ئەنجامیاندا. ئەمە هەمان ڕاستیمان پێ دەڵێ لەسەر ئەوەی کە لایەنێک دەتوانێ “ئاکامی رفراندۆم” بەدەستەوە بگرێ و جێبەجێ بکا کە لە جێگای پارتی و یەکێتی ئەو دەسەڵاتداربێت. بەبێ ئەم هێزە ناتوانین ٢٠ ساڵی تریش کەمپین و کۆڕ و خۆپیشاندان بۆ “ئاکامی رفراندۆم” بکەین و هەموو کاتیش پێمان وابێ بەم ئاڵا و دروشمەوە سبەینێ دەبینە میراتگری “ئاکامی رفراندۆم” و سەربەخۆیی جێبەجێ دەکەین.
وەک لەسەرەتاوە وتم لەوانەکانی رفراندۆمەوە دەبێ بزانین کە میراتگری سەربەخۆیی و بەکارهێنانی بەڵگەی “ئاکامی رفراندۆمی سێپتەمبەری ٢٠١٧” لە پێشدا پێویستی بەهێزێکە کە چارەنوسی کوردستان دیاری بکا و ئەو کات لە جێگای پارتی و یەکێتی بڕیاری سەربەخۆیی دەدا یان ئەگەر پێویست بوو رفراندۆمێکیشی بۆ بەرپادەکا. بۆ لێسنەندنەوەی دەسەڵاتیش لە یەکێتی وپارتی پێویستە بەدیلێکی کرێکاری و کۆمۆنیستی دروست ببێ کە سەرجەم سیستەمی دەسەڵاتدارێتی ئەم دوو حزبە هەڵوەشێنێتەوە. ئەمەش بەدەوری خواستی ژیان و گوزەران و ئازادیەکانی خەڵکی کرێکار و فەرمانبەر و کەمدەرامەت و ئازادیخوازی کوردستانەوە شکڵ دەگرێ نەک بەتەنیا بەدەوری “ئاکامی رفراندۆم” و خواستی سەربەخۆیی کوردستانەوە. لە هەلومەرجی ئەمڕۆدا ئەم چینە چەوساوەیە سەربەخۆیی بەدەرگای کرانەوەی ڕزگاری و ئازادی خۆی نابینێ، بەڵکو بەشێکە لەچارەسەرێک کە دەبێ لەگەڵ لابردنی دەسەڵاتی ڕاستەوخۆی یەکێتی و پارتیدا کێشەی چارەنوسی کوردستان لەگەڵ دەوڵەتی عێراقدا یەکلایی بکرێتەوە. …
لە پرسیارەکەتدا باست لە “بەدیلی ناوەندی سەربەخۆی کوردستان کردوە کە پێک بێت” و کار بۆ سەربەخۆیی کوردستان و جێبەجێکردنی ئاکامی رفراندۆم بکا. وەک وتم ئەم بەدیلە دەبێ بزوتنەوەیەکی سیاسی و جەماوەری چینی کرێکار و زەحمەتکێشی کوردستان بێتە مەیدان… تاکو بتوانێ سەربەخۆیی و سەرجەم خواستەکانی خەڵکی کرێکار و زەحمەتکێشی کوردستان بەدی بێنێ. ئەم کارە بە پرۆژە و کەمپینێک ناکرێ کە هێزی جەماوەری و سیاسی نەبێ و نەتوانێ لە جیاتی یەکێتی و پارتی بڕیار لەسەر پەیوەندی و چارەنوسی کوردستان لە گەڵ عێراق و حکومەتی ناوەندیدا بدات. ئێستا ئەولەویەتی کاری ئێمە وەک کۆمۆنیستەکان ئەوەیە کە بزوتنەوەیەکی چینایەتی کرێکار و زەحمەتکێشی کوردستان بەڕێ بخەین، تاکو بتوانین کیشە سیاسی و ئابوریەکانی بەردەم خەڵک لەوانەش سەربەخۆیی وەڵام بدەینەوە، بەتایبەتیش لەهەر ئاڵوگۆڕێکی سیاسی عێراق و ناوچەکەدا وەک ئەم هێزە سیاسی و جەماوەریە سەربەخۆیە بتوانین چارەنوسی کوردستان بگۆڕین.
دوای ١٦ ئۆکتۆبەر هاوڕێیانێک “بزوتنەوەی ئازادی و سەربەخۆیی کوردستان” دروستکرد وەک بەدیل بۆ “سەربەخۆیی” هەر ئەوکات ئەم ڕەخنانەم لەو پڕۆژەیە گرت کە ڕاستەوخۆ لەگەڵیان باسمکرد، کە دەمەوێ لێرەدا بەچەند خاڵێک ڕەخنەکانم لەو پڕۆژەیە باس بکەم بەمەبەستی ڕۆشنترکردنەوەی پرسیارەکەی تۆ سەبارەت بە “بەدیلی ناوەندی سەربەخۆیی کوردستان”.
یەکەم؛ ئەم پڕۆژەیە دوو مەسەلەی تێکەڵ کردوە یەکەمیان ئازادی و دوەمیان سەربەخۆیی کوردستان. کە ئەمە دوو کیشەی جیاوازن. لەوانەیە کوردستان بە سەربەخۆیی بگات، بەڵام هیچ ئازادیەکی تێدابێت، وە ئازادیش و حکومەتی نوێنەرانی خەڵک لەڕێگای سەربەخۆییەوە نایەتەدی. هاوکات باسی گۆڕینی دەسەڵاتی یەکێتی و پارتی بە دەوڵەتی نوێنەرانی خەڵکی دروشمێکی پۆپۆلیستیە و وەک کۆمۆنیست دوای دووسەدە لە تەجروبە و زانست و تیۆری ئەوەی دەوڵەت نوێنەری چینێکی دیاریکراوە و شەڕی چینایەتی هەمووی لەسەر دەوڵەتە و شتێک نییە بەناوی دەوڵەتی ئازادی خەڵک .
دووەم؛ هەربۆیە ئەم پڕۆژەیە زیاتر کەمپینێکی تەبلیغاتی دوای دۆخی ١٦ ئۆکتۆبەرە کە پێی وابوو دەسەڵاتی پارتی و یەکێتی لە کوردستان تەواو بووە و ئەم بزوتنەوەیە ئەرکی دروستکردنی حکومه‌تێکی کاتی وئاماده‌کردنی ده‌ستور له‌ماوه‌ی 6 مانگدا.و دیاریکردنی “لیژنەی دانوسان لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندا”و” هه‌یئه‌ته‌کانی نوێنه‌رایه‌تی خه‌ڵکی شاره‌کان و کۆمیته‌و لیژ‌نه‌کانی په‌یوه‌ست پێیانه‌وه، له‌قۆناغی ڕاگوزه‌رداو شتی لەو بابەتەیە کە “دۆخێکی شۆڕشگێڕانە” دەیخوازێ. ئەمە هیچ لێکدانەوەی واقعی لە دۆخی سیاسی و هاوسەنگی و ململانێی هێزەکان و هەربۆیە ئەم پڕۆژەیە هیچ فکر و تیۆریەکی سیاسی جدی لە پشتەوە نییە.
سێهەم؛ هاوڕییانێک کە تیۆریزەی ئەم بزوتنەوەیە دەکەن دەڵێن”حزبی کۆمۆنیستی کرێکاری کوردستان” ناتوانێ ئەم بەدیلە بێت بۆیە “بزوتنەوەی ئازادی و سەربەخۆیی کوردستان” پێویستە. کەواتە ئەمە دۆزینەوەی بەدیلی حزبە نەک بەدیلێک بۆ وەڵامدانەوە بە نیازەکانی چینی کرێکار و خەڵکی کوردستان. چونکە ئەگەر بەدیلێک بتوانێ حکومەتی نوێنەرانی خەڵکی کرێکار و زەحمەتکێش دروست بکا و سەرچاوەی دارایی و سەربازی بخاتە دەست ئەم چینە چەوساوەیە و ئازادی و یەکسانی لەکۆمەڵگەدا دابین بکا ئیتر حزبی کۆمۆنیستی کرێکاری بۆچی پێویستە؟ هەربۆیە دەبینین ئەم “بەدیل”ە کە داوای سەربەخۆیی کوردستان دەکا جێگای حزبی گرتۆتەوە و تەنانەت لە ناڕەزایەتیەکانی کرێکاران و فەرمانبەرانیشدا ئەم حزبە “بەدیلەکەی” دەنێرێ پەیام بە خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیەکان بدا! بەڕای من ئەم دۆزینەوەی بەدیل بۆ کۆمۆنیزمە نیشانەی ئەزمەی بزوتنەوەکەمانە، کە دەبێ نەک بە هێنانی پڕۆژەی خەیاڵی، بەڵکو بە لێکۆڵینەوەی زانستی لە کێشە و کەموکوڕیەکانی بکۆڵینەوە و بزانین کە چۆن دەتوانێ ئەرکەکانی خۆی و لەوانە بەدیهێنانی خواستی خەڵکی کوردستان بۆسەربەخۆیی بەدی بهێنێ.
بەکورتی ئەمڕۆ کاری ئێمە وەک کۆمۆنیستەکانی کوردستان وەڵامدانەوەیە بەسەرجەم ئەو پێداویستیانەی بزوتنەوەیەکی سیاسی و جەماوەری کرێکاری لە کوردستان دێنێتەمەیدان کە دەتوانێ لەهەموو مەیدانە سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتیەکاندا وەڵامی پراتیکی خۆی بەو کێشانە بداتەوە کە بورژوازی کورد و حکومەت و دەسەڵاتی یەکێتی و پارتی بۆ چینی کرێکار و زەحمەتکێش و کۆمەڵگەی کوردستانیان دروستکردوە. پڕۆژە و بەدیلی دروست و واقعی دەبێت لەلایەن ئەم هێزەوە بخرێتە ڕوو ئەوکات دەبێتە بەدیل و واقع.
تێبینی: ئەم دیمانەیە لەبۆپێشەوەی ژمارە ٣٨ کە بەرواری ١٥ی ئۆکتۆبەر بڵاوبۆتەوە
