فردریک ئەنگلز له‌ گۆڤاری ئیکۆنۆمیست دا چۆن باس ده‌کرێت!

    ئاماده‌کردنی: سالار حه‌مه‌سه‌عید    

  هەمیشە کارل مارکس بە یەکێک لە گرنگترین بیرمەندەکانی سەدەی نۆزدە ناودەبرێ بەڵام ئەوە ‘فردریک ئەنگلز’ ی هاوکار وهاونووس و هاوڕێی بوو کە کارەکانی مارکس ی نووسیەوە بۆ چاپکردن وبڵاوکردنەوەی پاش مەرگی مارکس و کردیە بەردەم زۆرترین لێکدانەوەی ڕادیکاڵ. فردریکی هاوڕێ و خۆنەناس، ئەوکەسە بوو کە وای کرد ‘داس کاپیتال- سەرمایە’ بنووسرێ.

مارکس هەرگیز فەرامۆش نەکراوە و لەبەرچاوان گووم نەبوو، لەکاتێکدا فردریک ئەنگلز کە دۆست و هاوڕاز و هاوڕێی زۆرنزیکی مارکس بوو وە کاری لەگەڵ دەکرد لە زۆرینەی زۆری تەمەنی مارکس دا هاوکاریەکی بێوێنەی کرد لە ‘ داس کاپیتاڵ’ دا تا ئەندازەیەکی زۆر فەرامۆش کرا و لەیادکرا. مێژوونوسێکی بەریتانی بەناوی (تریس ترام هەنت) لە بایۆگرافیەکی نوێ دا ستایش وئیعتبارێکی زۆر دەدات بە فردریک ئەنگلز.

ئەو دوو پیاوە لە ساڵی ١٨٤٤ بوونە هاوڕێ لە پاریس، کاتێ کە هەردووکیان لە ناوەڕاستی بیستەکانی تەمەنیاندا بوون وە زۆر بە نزیکی مانەوە تاکو مەرگی مارکس لە ساڵی ١٨٨٣ دا. مارکس و ئەنگلز دوو پێشینەی  (باکگراوندی) جیاوازیان هەیە، باوکی مارکس پارێزەرێکی جولەکە بوو کە دواتر بوو بە مەسیحی، بەڵام باوکی ئەنگلز پرۆتستانتێکی دەوڵەمەندی خاوەن کارگەیەکی لۆکە بوو. مارکس یاسای خوێند بوو ئینجا فەلسەفە و ئەنگلزیش لە تەمەنی ١٧ ساڵییەوە نێردرا بۆ کارکردن لە بزنس و کاری باوکی دا لەبەرئەوەی کوڕێکی سەرکێش بوو. لەساڵی ١٨٤١ دا ئەنگلز کاتێ کە خزمەتی سەربازی دەکرد لە بەرلین کەوتە بەر شەپۆلی ئیدەو بیروباوەڕە پڕ جۆش وخرۆشە بڵاوەکانی ئەوکاتەی پایتەختی پروسیا.

دواتر چوو بۆ مانچستەر بۆ کارکردن لە بەشێکی بزنسی عائیلەکەیدا کەبەناوی ‘ ئێرمن و ئەنگلز’ بوو لە مانچستەر.  ئەوکارگەیە کە بەهەشتی خاوەن کارگەکە ودۆزەخی کرێکاران بوو، گەورەترین وانەی فێری ئەنگلز کرد، ئەو وانەیەی کە:

فاکتەرە ئابووریەکان هۆکاری سەرەکی پێکدادانی چینە جیاوازەکانی کۆمەڵگان. لە ساڵی ١٨٤٥ دا کە تەمەنی تەنها ٢٤ ساڵ بوو، نە تەنها فێرببوو کە چۆن ببێتە سەرمایەدارێکی سەرکەوتوو بەڵکو بەرهەمێکی پرشنگداری دژە کاپیتالیستیشی نووسی، ‘ بارو ڕەوشی چینی کرێکار لە ئینگلتەرە ‘، کە تیادا بەدرێژی و وردەکاریەوە باس لە نامرۆیی هۆکارەکانی بەرهەمهێنانی مۆدێرن دەکات. ئەنگلز مانچستەری بەجێهێشت تا کاربکات لەسەر ‘ مانیفێستی کۆمۆنیست ‘ لەگەڵ مارکس دا. هەردووکیان کۆتایی ساڵەکانی ٤٠ی سەدەی ١٩ یان لەهاتووچۆ و پەڕینەوە و بەدواداچوونی شۆڕشەکانی ئەوروپادا بردەسەر و لەکۆتاییدا لە ئینگلتەرە گیرسانەوە. مارکس دەستی کردبوو بەکارکردن لە سەر ‘ کاپیتاڵ ‘ بەڵام کێشەیەک هەبوو، لەوکاتەدا ئەو ژنێکی لە خێزانێکی ئەرۆستۆکراتی هێنابوو کە بەهیوای ژیانێکی بۆرژوایی ڕاحەت و ئاسوودە بوو لەگەڵ دەستەیەک مناڵی بچووکیشی هەبوو، بەڵام بەبێ بوونی هیچ ڕێوشوێنێکی گوزەران و بژێوی. ئەنگلز کە بە مانای ‘ فریشتە ‘ دێت بە زمانی ئەڵمانی،  ڕێگەچارەیەکی دڵسۆزانەی خستەڕوو: کە ئەویش ئەمەبوو ئەو بگەڕێتەوە بۆ مانچستەر بۆ دەستپێکردنەوەی بەکاری کارگەکەی خێزانەکەی کەلێی بێزاربوو و حەزی لێنەدەکرد وە پارەی پێویست بۆ مارکس دابین بکات تاکو ئەو باس و نووسینانە بنووسێ کە جیهان دەگۆڕێ.

تا ٢٠ ساڵی دواتریش  ئەنگلز بە ناچاری و بێزاری لە دوور کاریکرد، نیوەی دەرامەتە سەخاوەتمەندەکەی دەدایە مارکس. ئەنگلز زۆر بە چڕوپڕی هاوکاری مارکس ی دەکرد لە ئیدەو بیروبۆچوونەکانیدا هەم لە ئەزموونی پراکتیکی بزنسەکەیەوە تاکو کاری نووسینەوەو ئامادەکاری نووسینەکانی. کاتێ بەشی یەکەمی ‘ داس کاپیتاڵ ‘ تەواو بوو، ئەنگلز خۆی لە ئیشوکاری بزنسەکە (کارگەکە) دوورخستەوەو هات بۆ لەندەن بۆ لای مارکس و خێزانەکەی. ئەنگلز کەسێکی ئاڵۆز و پڕ ڕاز بوو. خاوەن بەهرە بوو، پڕ ووزە و ئینێرژی بوو، تامەزرۆ وشیفتەی ئیدەو بیروڕای سیاسی بوو، لەگەڵ ئەوەشدا ئامادەبوو کە  ڕۆڵی کەسی دووەم ببینێ پاش مارکس.

ئەنگلز لە مەرگی مارکس ی هاوڕێی دا ڕایگەیاند: ‘ مارکس بلیمەت بوو، ئێمەو ئەوانی تر لە باشترین خاوەن بەهرەکان بووین’. ئەنگلز باڵابەرز و خۆش روخساربوو. ئەنگلز تەنها بە سەلیقە نەبوو لە بیروباوەڕو بۆچوونی سیاسی دا بەڵکو لە خواردن وخواردنەوەشدا بەسەلیقە بوو. ئەو بەشێوەیەکی ناوبەناو لەگەڵ کچێکی کرێکاری نیمچە خوێندەوار دەژیا بەناوی ‘ مێری بێرنس’. ئەنگلز مناڵی نەبوو.

قوربانیەکانی ئەنگلز بەردەوام بوو پاش مردنی مارکسیش، ئەو تەنها بەردەوام نەبوو لە پشتیوانیکردن و بەخێوکردنی خیزانی مارکس و چارەکردنی کێشە هەڵواسراوەکانیان، بەڵکو ساڵەهای ساڵی بەسەربرد بە پێوەلکاندن و پێک بەستنەوەی تێبینی و نووسراوە پەرتەوازەکانی کە مارکس لەپاشی بەجێ مابوو تا بەشی ٢ و بەشی ٣ ی ‘ داس کاپیتال ‘  پێک بێنێ. ئەنگلز زۆرێک لە کارە بچووک و کەم بایەخەکانی مارکسی پێکەوە لکاندن کە بە گونجاوی دەزانی، هەندێ کات ئەنجامی ئەم کارانەی شۆڕشگێڕانەتر دەخرایە ڕوو لەوەی کە نووسەر ویستبووی. لە بەشی ٣ ی ‘ داس کاپیتاڵ ‘ دا، لەوێدا کە مارکس باس لە ڕەوت و مەیلی دابەزینی قازانجی کۆمپانیاکان دەکات، تێبینی کرد کە ئەمە دەگونجێ بەرەو ” لەرزاندنی ” بەرهەمهێنانی سەرمایەداری مل بنێت. ئەنگلز ووشەی (لەرزاندن) ی لەجیاتی ووشەی (داڕمان) بەکارهێنا وە ئەوەی گۆڕی کە مارکس بەکاریهێنابوو، تێکستەکەی کردەوە بەڕووی لێکدانەوەی زۆر ڕادیکاڵترەوە لەلایەن مارکسیستەکانی سەدەی ٢٠ دا.

کاتێ کە ئەنگلز مرد لەساڵی ١٨٩٥ دا، خۆی لە گۆڕستانی ‘ های گەیت ‘ی لەندەن دوورخستەوە لە ئارامگەکەی مارکسی هاوڕێی. تاکۆتایی بەدوای ناو و نێوبانگ نەبوو، هەتا بڕیاری دابوو کە بسوتێنرێ  هەربۆیە تۆز و خۆڵەمێشەکەی بە کەناری دەریادا بلاوکرایەوە لەئینگلتەرە لە ناوچەی ‘ ئیست بۆرن ‘ شوێنی دیمەنی سەیرانە خۆشەکانی لەگەڵ مارکس و خێزانەکەیدا.

ئەم بابەتە له‌بڵاوکراوەی گۆڤاری ئیکۆنۆمیستی له‌نده‌ن یدا بڵاوکراوته‌وه‌و له‌په‌یجی گۆڤاره‌که‌دا به‌هه‌مانشێوه‌‌.