تەڵاق و کێشەکانی دوای تەڵاق، بۆ ژنان لە سیستەمی ئیسلامیدا…

نووسینی: هەتاو عەبدوڵاهی…

تەڵاق دەستەواژەیەکی ژینگە ناسی و تەندروستییە کە لە کۆمەڵناسیدا بەکار دەبردرێ، بە ماناو دەربرینێکی وردتر دەتوانین بڵێین خەسارناسی یان پاتۆلۆژیە. ئەم دەستەواژە ئاکامی شوبهاندنی کۆمەڵگەی مرۆڤی بە لێکۆڵینەوەو پشکنینی پرسە کۆمەڵایەتییەکانی وەکو پرسەکانی ژینگەیە. خەسارناسی کۆمەڵایەتی لە پەیوەندیی لەگەڵ پرش‌و بڵاوی‌و پشێویەکانی کۆمەڵگە‌و هەڵسوکەوتێک ورددەبێتەوە کە ئاسایی نیەو رێژەی لە بەراورد لەگەڵ حەشیمەت زۆر بەرزەو لەم بارەوە شرۆڤەی پێویست دەکرێ بۆئەوەی دەرکەوێ، هۆکاری لە ناو چوونی بایەخە کۆمەڵایەتییەکان چیە و بۆچی ئامانجە تاکەکەسیەکان گۆڕانیان بەسەر داهاتووە و بەرەو ئاقارێکی دیکە هەنگاو هەڵدەگرن. دەبێ بوترێ زۆربەی کۆمەڵگە هەنووکەیەکان لەگەڵ دیاردەی تەڵاق دەستەو یەخەن بەجۆرێک کە ژیانی کۆمەڵایەتی‌و تاکەکەسی خستۆتە مەترسیەوە. لە روانگەی کۆمەڵناسان‌و پسپۆڕانی ئەم بوارە، پرسە کۆمەڵایەتییەکان بارودۆخێکیان خۆڵقاندووە کە دەتوانرێ وەک مەترسیەکی جیددی بۆسەر رێورەسمی ژیانی تاکەکانی کۆمەڵگە بە ئەژمار بێ کە زۆر جار مرۆڤ بەدوای رێگەچارەی گونجاو بۆ خاشەبەر کردنیان دەگەرێ. زۆر جار مەودایەکی بەرین لە نێوان ئارمانەکان‌و حەقیقەتی کۆمەڵایەتی دێتە ئاراوەو هەر ئەو هێزانەی کە ئاوها بارودٶخێک دەخوڵقێنن جا چ مرۆڤ بێ‌و چ کۆمەڵگە دەبێتە هۆی پێکهاتنی کێشە کۆمەڵایەتییەکان‌و ئەندامانی کۆمەڵگەش لەم پەیوەندیەدا دژکردەوە نیشاندەدەن. گرینگی‌و چۆنیەتی ئەم دژکردەوانە بەپێی یاسای کۆمەڵناسی زۆرتر لەرێگای کاریگەری ستراکتۆرە کۆمەڵایەتییەکان‌و دامەزراوەو بایخەکانیانە. بە تێروانینێکی تر دەتوانین بڵێین لە کۆبەندیەکی گشتی‌دا کێشەو پرسە کۆمەڵایەتییەکان بواری هزری‌و زانستییان هەیە. کێشەکانی مرۆڤ بە کەسایەتی تاکەکان‌و دەورووبەریانەوە لکاوە، بەڵام کێشە کۆمەڵایەتییەکان پرس گەلێکن لە لایەک پەیوەندیی راستەوخۆیان بە بارودۆخی تایبەت‌و ژیانی مرۆڤەکانەوە هەیە، لە لایەکی دیکەوە پەیوەندیی بە بارودۆخ‌و دامەزرانی کۆمەڵگەو چۆنیەتیی دروستبوونی کۆمەڵگەوە هەیە. لە راستیدا تاکەکانی کۆمەڵگە هەست بەوە دەکەن بایەخە کۆمەڵایەتییەکانی کە گرینگی تایبەتییان هەیە لەبەر چاو ناگیرێ، یان بە وتایەکی تر کەوتۆتە مەترسییەوەو لە کۆتایی‌دا قەیرانی کۆمەڵایەتی لێدەکەوێتەوە. زۆربەی خاوەن ڕایان‌و پسپۆرانی بواری خەسارە کۆمەڵایەتییەکان لەسەر ئەو بڕوایەن تەڵاق کاتێک دەکرێ وەک خەساری کۆمەڵایەتی سەیری بکرێ کە لە نێونجی رێژەی خۆی تێپەڕێ‌و بە رێژەیەکی زۆر خێرا بەرز بێتەوەو سنوورەکان ببەزێنێ. بۆ زانین‌و لێکۆڵینەوەی ئەم بوارەش رێژەی تەڵاق لەگەڵ رێژەی هاوسەرگیری بەراورد دەکرێ، ئەگەر رێژەی تەڵاق لەچاو رێژەی هاوسەرگیری بەرزتر بێ وەک خەسارناسی کۆمەڵایەتی ناوی لێدەبردرێ‌و دێتە نرخاندن. تەڵاق هۆکاری جۆراو جۆرو بەربڵاوی هەیە، ناسینی هۆکارەکانی تەڵاق دەتوانێ شوێندانەری ئەرێنی لەسەر کەمکردنەوەی هەبێ. هۆکاری دەروونی‌و کێشە نەفسییەکان پەیوەندی راستەو خۆیان بە دیاردەی تەڵاقەوە هەیە کە ئێمە هەوڵ دەدەین لێرەدا چەند نموونەیەکیان بخەینە روو.

لێک تێ نە‌گەیشتن:

کاتیك ژن و پیاو لێک تێنەگەن و جیاوازی بیرو بۆچوونیان هەبێ تا رادەیەکی زۆر لێک دوور دەکەونەوەو بە بچووکترین بیانوو کێشەکانیان سەرهەڵدەداو لە ئاکام‌دا دوای شەرو تێکهەڵچوونێکی زۆر لێکجیا دەبنەوە.

لەو وڵاتانەی کەسیستمی حوکمڕانی دیکتاتۆری یان ئیسلامیان هەیە  پیاو هەر کاتێک مەیلی لەسەر بێ‌و بیهەوێ دەتوانێ ژنەکەی تەڵاق بدات، بەڵام ئەمە لە حاڵێکدایە ژن هەر کاتێک بیهەوێ تەڵاق وەربگرێ، دەبێ هێندێک بەڵگە بۆ دادوەر بخاتە روو تا بەڵکو بتوانێ مارەیی وەربگرێ‌و بژێوی ژیانی خۆی پێ دابین بکات کە ئەمەش دەگەرێتەوە بۆئەوەی لەو وڵاتانەدا، زۆربەی ژنان بەشێوەی پێویست لە پرۆسه‌ی ئابووری‌و سیاسی وڵات‌دا بەشدار نین‌و لە بواری ئابووری سەربەست نین‌و ئەم بڕە مارەیە دەتوانێ پشتیوانێک بێ بۆ دابینکردنی هێندێک لە پێداویستییە سەرەتاییەکانی ژیانیان. بە بڕوای من ژنان لەرێگەی مارەکردن وەک کاڵایەک بە پیاوان دەفرۆشرێن‌و هەر ئەوەشە وایکردووە پیاو وەک مڵکی خۆی سەیری جەستەو رووحی ژن بکات‌و هەر جۆرە توندوتیژیەک بۆسەر ژن لە لایەن خۆیەوە بە رەوا بزانێ. لە وڵاتانی ئیسلامی کە یاسای دژە ژن حاکمە  ئەگەر ژن بیهەوێ تەڵاق وەربگرێ، دەبێ لە هەموو مافەکانی تەنانەت مناڵەکانیشی دەست بکێشێ. ”

هۆکاری ئابووری

پرسە ماڵی و ئابوورییەکان یەكێک لە سەرەکیترین هۆکارەکانی سەرهەڵدانی تەڵاقە، بەڕای زۆربەی تاکەکانی کۆمەڵگە نەبوونی پشتیوانیی مادی گەورەترین‌و شوێندانەرترین هۆکاری تەڵاقە، لێرەدا پێویستە ئاماژە بەو خاڵەش بکەین لە ژیانێکی هاوبەشدا ئەگەر خۆشەویستی حاکم بێ ژن‌و پیاو دەتوانن بە لانی کەمی پێداویستییەکانی ژیان بەیەکەوە ژیان بەرنە سەرو بە دوو قٶڵی کێشەکانیان چارەسەر بکەن، به‌ڵام ئه‌گه‌ر شیرازه‌ی بنه‌ماڵه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای پێویستیی مادی که‌سێک به‌ که‌سێکی دیکه‌وه‌ دابمه‌زرێ، ئه‌وه‌ ژیانێکی ته‌ندروست نیه‌و بێگومان له‌سه‌ر ئه‌ساسی به‌رژه‌وه‌ندیی یه‌ک لایه‌نه‌ دامه‌زراوه‌، بۆیه‌ ده‌بێ سیستم له‌م په‌یوه‌ندیه‌ دا به‌رپرسیار بێ‌و بتوانێ هه‌لی له‌باری کار بۆ تاکه‌کانی ناو کۆمه‌ڵگە بره‌خسێنێ‌و پشتیوانیان لێبکات.

نەخۆشی دەروونی

کاتێک یەکێک لە هاوسەرەکان لە بواری دەروونییەوە تەندروست نیەو نەخۆشە، دەبێتە هۆی پێکهاتنی توندو تیژی لەناو بنەماڵەو ئەم ژیانە زۆر زوو لێکدەترازێ‌و هەڵدەوەشێ.

مادەی سڕکەر

یەکێکی تر لەو هۆکارانەی کە شوێندانەری زۆر نێگەتیڤی لەسەر دیاردەی تەڵاق هەیە تووشبوونی ئەندامانی بنەماڵە، بەتایبەتی ژن‌و پیاو بە مادەی سڕکەرە چونکە کەسانی تووشبوو بەردەوام بە دوای دابینکردنی ئەو مادانەوەن‌و هەست‌و سۆز‌و بەرپرسیارێتیان نامێنێ‌و ئەمە دەبێتە هۆی رووخانی شیرازەی بنەماڵە.

زەماوەندی زۆرە ملێ

زەماوەندی زۆرە ملێ کە لەسەر خواست‌و ویستی ژن یان پیاو نەبێ‌و تەنیا بەهۆی ویستی ئەندامانی بنەماڵە (دایک، باوک، برا،خاڵ و هتد) بێ.

بالغ نەبوون

باڵغ نەبوون پێکهێنانی ژیانی هاوبەش لە ژێر تەمەنی ١٨ ساڵ‌و تەنیا بەهۆی خۆشەویستییەکی روکەش و لە رووی سۆزی دەروونی کە دوای ماوەیەکی کورت پەشیمانی لێدەکەوێتەوەو دەبێتە هۆی تەڵاق کە ئەمجۆرە زەماوەندانە لە ئێران رێژەی زۆر بەرزە. چاوەروانی لە رادەبەدەر هەنووکە سەرمایەو مادیات خۆی خستۆتە ناو هەموو کەلێن‌و قوژبنێکی ژیانی تاکەکان‌و ژن‌و پیاو بۆ دەستەبەری پێداویستییەکانی ژیانێکی تا رادەیەک خۆش، هەوڵ‌و ماندوو بوونێکی زۆر دەکێشن‌و دواتر بەهۆی ئەم ماندوبوونە کەم کەم لێک دوور دەکەونەوەو لەناو ماڵەکانیان هەست بە ئارامی ناکەن‌و لە کۆتایی‌دا لێکجیا دەبنەوە. چاولێکەری و بەراوردکردنی ژیانی خەڵکانی دیکە لەگەڵ ژیانی خۆت کە پێی دەوترێ چاولێکەری لەم جۆرەدا کەسی بەرامبەر هەست بە دارووخان دەکات، بۆیە لەناو بنەماڵەکەی هێمنی‌و ئارامی نابینێ. دەبێ بڵێین کە هۆکارەکانی سەرهەڵدانی تەڵاق لە کۆمەلگە زۆرو بەربڵاون‌و ناتوانین لە دوو تویی ئەم بابەتەدا باسی هەموو لایەنەکانی بکەین وەکوو (توندو تیژی لەناو بنەماڵە، جیاوازیی کەلتووری، جیاوازی‌و مەودای زۆری رادەی تەمەن، پێکهێنانی ژیانی دووبارە، دڵپیسی (غیرە)، دەستێوەردانی کەسانی دەورووبەر لە ژیانی هاوبەش، نەبوونی خۆشەویستی، سیستمی پیاوسالاری، نەبوونی مەتمانە، زۆرداری، بەچاوی مڵک چاو لە ژن کردن و هتد…. چاولێکردنی نالەباری کۆمەڵگە لەو ژنانە. ژنانی تەڵاق دراو لە کۆمەڵگە دەکەونە پەراوێزەوەو بە چاوێکی سووک سەیریان دەکرێ‌و بەردەوام دەکەونە بەر لۆمەو تانوتی ئەندامانی بنەماڵەو هتد… کە ئەمە ئازارو کێشەکانیان زیاتر دەکات. لە دادگای وڵاتانی ئیسلامی و دواکەوتوو دوای تەڵاق مەرجەکانی تایبەت بە دابەشکردنی دارایی بە کەمی لەبەر چاو دەگیرێ‌و دارایی بە شێوەیەکی عادڵانە لە نێوان هاوسەرەکان دابەش ناکرێ، بەڵکوو زۆرتر بە پیاو دەدرێ. یەكێک لەگەورەترین کێشەکانی ژنان دوای تەڵاق وەئەستۆ گرتنی بەرپرسیاریەتی منداڵە کە ئەگەر ژن بیهەوێ مناڵەکانی وەربگرێ، دەبێ دەست لە هەموو مافەکانی خۆی بکێشێ. ئەمە لە حاڵێکدایە کە دوای چاو پۆشی لە مافیش ئەگەر بێت‌و ژن ژیانی دووبارە پێکبێنێ، دەبێ مناڵەکەی رادەستی هاوسەرەکەی یا خود بنەماڵەی هاوسەرەکەی بکات. ئەمانەی کە باسمان کرد بەشێکی بچووک لە هۆکارەکانی سەرهەڵدانی دیاردەی تەڵاق لە کۆمەڵگە بوون، بەڵام لێرەدا دەمانهەوێ باسی تەڵاق‌و کێشەکانی دوای تەڵاق لە سیستمی دژە ژن و دواکەوتوو بکەین

ئازارو کێشە دروستکردن لەلایەن هاوسەری پێشوو…

زۆر جار بینراوە تەنانەت دوای تەڵاقیش ژنان لە لایەن هاوسەری پێشوویانەوە دەکەونە بەر هەرەشەو توندو تیژی‌و تەنانەت دەکوژرێن‌و یاسا بەشێوەی پێویست پشتگیری ژن ناکات‌و زۆر جا پشتیوانی لە پیاو دەکات. ژنانی تەڵاق وەرگرتوو لە کۆمەڵگەی پیاو سالاری و ئایینی  کێشەی جۆراوجۆریان بۆ دەخوڵقێ. ژن ئەگەر بیهەوێ لەگەڵ بنەمالەکەی ژیان بکات دەکەوێتە پەراوێزەوەو ئازارەکانی زیاتر دەبێ‌و ئەگەریش بیهەوێ بەشیوەی سەربەخۆ ژیان بکات‌و سەربەست بێ، لەلایەن بنەماڵەو کەسانی دەوروبەر ئیزنی پێ نادرێ‌و هەروەها لە کۆمەڵگەش جێی نابێتەوەو بەهۆی ئەوەی تەنیایە خانووی پێ نادرێ‌و هەزاران کێشەو کۆسپی دێتە سەررێ کە ئەمە دەگرێتەوە بۆ بیرکردنەوەی سەقەتی کۆمەڵگەو تاکەکانی کۆمەل. لێکۆڵەرانی خەسارە کۆمەڵایەتییەکان باس لەوە دەکەن کە هۆکاری ئەمجۆرە روانین‌و بیرکردنەوانە دەگەرێتەوە بۆ زۆر بوونی زەماوەندی کاتیی پیاوان کە نموونەی ئەم زەماوەندانە ژنانی تەڵاق وەگرتوون کە بەهۆی گوشارو کێشە دەروونییەکان‌و نەبوونی پشتیوان‌و ترس لە بێکەسی‌و تەنیایی مل بۆ ئەم ژیانە رادەکێشن.

لە کۆتایی دەبێ بڵێین بۆ پشتیوانی لەژنانی تەڵاقدرا‌و کەمکردنەوەی بەشێک لە ئازارەکانیان پێویستیمان بە فەرهەنگسازی هەیەو دەبێ دابونەریت‌و بیری دواکەوتوانە کە هەڵقولاوی هەناوی سیستمی پیاو سالاری‌و ئیسلامیە فرێ دەین، بە چاوی کەسانی ئاسایی لە ژنانی جیابوەوە بڕوانین‌و بیسەلمێنین کە ژنانی تەڵاق وەرگرتوو دوای ئەو هەموو ئازارو کێشە دەروونییانەی کە لە ژیانی رابردوودا لەگەڵی بەرەورو بوون پێویستیان بە ژیانێکی ئارام‌و بە دوور لە کێشە هەیە.

تێبینی:ئەم بابەتە لە بۆپێشەوەی ژمارە ١٦ بەرواری ١٥/١١/٢٠١٧ بڵاوکراوەتەوە…www.bopeshawa.net