hkkurdistan
نووسینی: هەتاوی عەبدوڵاهی
ساڵهای ساڵە کڵیشەی ڕەگەزی و ئەدەبیاتی پیاو سالارانە بە شێوەیەکی مەترسیدار لە بیروباوەڕی تاکەکانی کۆمەڵگە بیچمی گرتووە، باوەڕ و ئەدەبیاتێکی پیاومەزن و دژە ژن کە ڕۆژانە لە ئاخاوتن و شێوە ڕوانین و هەڵسوکەوتی تاکەکانی کۆمەڵگە بە نسبەت ژنان خۆی دەردەخات و بە کار دەهێنرێ، ئەدەبیات و هەڵاواردنێکی ڕەگەزی کە وەک توندوتیژی رەوانی بە دژی ژنان لە قەڵەم دەدرێ.
سەڕەڕای بوونی بزوتنەوەگەلی جۆراوجۆر لە پەیوەندی لەگەڵ لابردنی هەڵاواردنی ڕەگەزی و هەوڵ و تێکۆشانی چالاکانی بواری یەکسانی ڕەگەزی ژن و پیاو تا بە هەنوکەش ئەم بیروباوەڕ و ئەدەبیاتە دژی ژنە هەر وا یەکێک لە کێشە و گرفتە سەرەکیەکانی ژنان بە ئەژمار دێ .
بە کارهێنانی ئەدەباتی پیاو مەزن و دژە ژن لە ناو کۆمەڵگە ئەگەرچی لەوانەیە وەک پرسێکی ڕواڵەتی و بێ بایەخ لە قەڵەم بدرێ بەڵام ئەو کلیشانە، کە پەیوەندی ڕاستەو خۆی بە هەڵاواردنی ڕەگەزی هەیە، شوێندانەری نەرێنی لەسەر پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکان و بەشداری ئەکتیڤی ژنان لە بوارەکانی کلتوری، سیاسی، ئابوریی و بە تایبەتی پەروەردە کە ڕۆلی سەرەکی لە کۆمەڵگە دەگێڕێ دادەنێ. لە کۆمەڵگە سونەت و ئیسلامیەکان کە ڕوانگەی دواکەوتوو و خوڕافە زاڵە ئەم کلیشانە ساڵهایە لە لایەن سیستمی سەرمایەداری کە لە دوو ئەبزاری پاومەزنی و ئایین بۆ چەوساندنەوە مرۆڤەکان کەڵک وەردەگرێ، بەردەوام بەرهەم دەهێنرێتەوە و خۆ خزاندۆتە ناو هەموو کەلێن و قوژبنێکی ژیانی تاکەکەسی تاکەکانی کۆمەڵگە و شوێندانەری نەرێنی لە سەر ئازادی ژنان و باوەڕ بەخۆبوونی ئەم تۆیژەی کۆمەڵگەو بەشداری ئەکتیڤیان لە پڕۆسەی سیاسی و ئابوری داناوە کە لە درێژەی بابەتەکە دەپڕژێنە سەر ئەو خاڵە و شی دەکەینەوە کە بۆچی سیستمی سەرمایەداری بەرهەمهێنەری سەرەکی توندوتیژی و هەڵاواردن بە دژی ژنانە و چ سودێک لەو پرسە دەبینی.
هەر وەک باسمان کرد کلیشەی ڕەگەزی ڕوانگە و ئەدەبیاتێکی پیاوسالارانەیە وەکو و لکاندنی ئەخلاقیاتێکی ئیسلامی و عەشیرەیی و دواکەوتوو بە دژی ژنان ڕەوا دەکرێ و پێگەی ژێردەستەیی ژن و بالا دەست بوونی پیاو پێناسە ئەکات. ئەم ڕوانگە و بۆچوونە بە داخەوە مێژویەکی دوورو و درێژی هەیە و هەڵاواردنێکی بە ئاشکرا بە دژی نیوەی کۆمەڵگەیە کە خۆی لە نوسین و گوتاری ڕۆژانەی تاکەکان دا دەبینێتەوە و سەرچاوەی سەرەکی هەموو ئەو کڵیشانە، کڵیشە یاسایەکانن، یاساگەلێکی ئیسلامی و عەشیرەیی کە لەلایەن سیستمی سەرمایەداری بە ئامانجەوە پەسند دەکرێ تا دووبەرەکی بخاتە ناو کۆمەڵگە و ژنان لە بازاری کار و بەرهەمهێنان دوور بخاتەوە و ئەرکی مناڵداری و کاری ناو ماڵ بە ژنان بسپێرێ وەکوو کرێکارێکی بێ موچە بە بێ هیچ چاوەڕوانیەک خزمەت بە سیستم سەرمایەداری بکات. هەر وەک ئەزانین هه‌ر وڵاتێک دهبێ له چوارچێوه‌ی به‌رنامه وپلانی خۆیدا یاسای هاوچه‌رخ و پیشکه‌وتوو بۆ جۆر و شێوه‌ی به‌رێوه‌بردنی ولاته‌که‌ی و دانوستان و گفتوگۆ له‌گه‌ڵ شارۆمه‌ندانی مه‌ده‌نی دابمه‌زرێنێ. به پیچه‌وانه‌وه ڕژیمه دیکتاتۆره‌کان له یاسای بنه‌ره‌تی بۆ سه‌پاندنی هێژمۆنی خۆیان و پیشێلکردنی به ئاشکرای ماف و ئازادیه تاکه‌که‌سیه‌کانی هاوولاتیان که‌ڵک وه‌ره‌گرن و به شێوه‌ی یاسایی و سیستماتیک هه‌ر به یاسا و ریسا دژی ئینسانیه‌کانیان پاساوی بێ بنه‌مای بۆ چه‌وساندنه‌وه‌ی شارۆمه‌ندان دێننه‌وه کە دەتوانین ئاماژە بە یاسای وڵاتانی ئیسلامی و عەشیرەت سالاری وەکوو ئێران، عێراق ، ئەفغانستان و هتد… بکەین وەکو و یاسای تەڵاق، مافی شارۆمەندی، مافی سەرپەرشتی منداڵ، مافی پۆشین و جل و بەرگ و زۆر یاسای دژە مرۆڤی و تەنانەت سزا ئیسلامیەکانە کە ڕەوایی بەخشیوە بە چەوساندنەوەیان و ئازادی ژنان پێخوست دەکات، دهبێ بڵێین هەموو هەوڵی ئەو سیستمە لە پەڕاوێز ڕاگرتنی ئەو ڕەگەزەی کومەڵگەیە سیستمی سەرمایەداری بۆ چەوساندنەوەی ژنان کەڵک لە هەموو ئامرازێک وەردەگرێ وەکوو ڕاگەیاندن کە ڕۆکنی چوارەمی دەسەڵاتە و نەقش و ڕۆڵی گرینگی هەیە و یاخود پەروەردەی ناسالم و ناتەندروست کە تاکەکان بە ڕوانگەیەکی نامرۆڤانە وهەڵاواردن ئامێز پەروەردە دەکات. دیاردەی هەڵاواردنی ڕەگەزی خه‌سارێکی به‌رینی جیهانییه‌و هه‌ر به‌و هۆکاره بنبڕکردنی پێویستیی به خه‌باتێکی جیهانیه. خه‌بات و هه‌وڵدان بۆ نه‌هێشتنی هه‌ڵاواردن و ئه‌وه‌ی که مرۆڤه‌کان به پێی ره‌گه‌ز ده‌سته‌به‌ندی نه‌کرێن و هه‌ر به‌و بیانوویه نه‌که‌ونه به‌ر ئازار و هه‌ره‌شه‌و توندوتیژی پێویستی به نه‌زم و نۆرمێکی تازه هه‌یه و بێ گومان دهبێ هه‌موو توانایی خۆمانی بۆ بخه‌ینه گه‌ڕ. هەڵاواردن و چەوساندنەوەی ژنان ساڵهای ساڵه وه‌ک پڕئازارترین نه‌خۆشییه‌کانی کۆمه‌ڵگەی مرۆڤایه‌تی خۆی ده‌رخستووه و ئه‌م خه‌ساره له کۆمه‌ڵگا دواکه‌وتوو و ئایینیه‌کان که ئیسلام و یاسا ئیسلامییه‌کان رۆلێکی به‌رچاو و چاره‌نووسساز له سیستمی ئیداری‌و حکوومه‌تییه‌که‌ی‌دا ده‌گێڕن‌و شوێندانه‌ری نه‌رێنیان له‌م په‌یوه‌ندیه دا هه‌یه، به شێوه‌ی به‌رده‌وام بۆ سه‌ر ژنان ڕه‌وا ده‌کرێ‌و به‌رێوه ده‌چێ. له ناو ئه‌م کۆمه‌ڵگەیانه دا ئه‌م پرسه له چوارچێوه‌ی کۆمه‌ڵگە‌و له ژیانی تاکه‌که‌سی ژنان‌دا وا پنجی داکووتاوه که وه‌ک خه‌سارێک‌و دیارده‌یه‌کی لێ‌هاتووه‌و بۆته پرسێکی ڕواڵه‌تی بۆ هه‌موو تاکه‌کانی ناو کۆمه‌ڵگە. له ناو ئه‌م کۆمه‌ڵگەیانه‌‌دا سووکایه‌تیکردن‌و به که‌م گرتنی ژنان هه‌ر رۆژه سیمای دزێو‌و بێ به‌زه‌یی خۆی زیاتر نیشان ده‌دات‌و میوانی شه‌و رۆژی ساته‌کانی ژنانه. هەڵاواردنی ڕەگەزی توند و تیژیەکی بە ئاشکرایە به واتایه‌کی دیکه توندوتیژی ته‌نیا لایەنی جه‌سته‌یی بۆ سه‌ر ژنان له خۆ ناگرێ، به‌ڵکوو توند وتیژیی ئابووری، توند وتیژی بنه‌ماڵه‌یی‌و توندو تیژی هزری‌و په‌روه‌رده‌یی‌و هتد… ده‌گرێته‌وه.
له سه‌رتاسه‌ری جیهان و له راده‌ی جۆراوجۆر دا ئه‌م دیارده دژه مرۆڤایه‌تیه، چ به شێوه‌ی لێدان و سووکایه‌تی پێ کردن، ده‌ستدرێژی جنسی و باقی جۆره‌کانی توند و تیژی جه‌سته‌یی خۆی ده‌رده‌خات و دواتر ئاسه‌واره نیگه‌تیڤه‌کانی له‌سه‌ر رۆح و ره‌وانی ژنان خۆی ده‌نوێنێ. سیمای دزێوی توند وتیژی، له ئازارو ئه‌شکه‌نجه‌ی ژنان له کاتی مناڵییه‌وه ده‌ست پێده‌کات و له‌هه‌ر زه‌مه‌نێک دا به سه‌ره‌نجدان به پێکهاته‌و بارودۆخی ژنان له‌ناو کۆمه‌ڵگە ده‌گۆردرێ‌و پێناسه‌ی چه‌شناو چه‌شن له خۆ دەگرێ .
کلیشە و هەڵاواردنی ڕەگەزی تایبه‌ت به نیزامی چه‌وسێنه‌ری سه‌رمایه‌داری‌و نابه‌رابه‌ریه‌که که مانه‌وه‌ی له گره‌وی هه‌ڵسو که‌وتی توندوتیژ به دژی مرۆڤه‌کانه.
ساحیبانی چه‌وسێنه‌ر و داگیرکه‌ری ئه‌م نیزامه گه‌نده‌ڵ‌و دژه مرۆڤیه بۆ مانه‌وه‌ی خۆیان پێویستیان به‌م دیارده‌یه هه‌یه تاکوو دوو به‌ره‌کی بخه‌نه ناو تاکه‌کان‌و له دواکه‌وتووی کۆمه‌ڵگەکان‌و له‌م کرده‌وانه به قازانجی خۆیان که‌ڵک وه‌ربگرن. به قازانجی نیزامی سه‌رمایه‌داریه تا له سه‌ر بنه‌مای ره‌گه‌ز، ره‌نگ‌و نه‌ته‌وه‌و هتد… مرۆڤه‌کان ده‌سته‌به‌ندی بکه‌ن‌و بۆئه‌وه‌ی چینه ژێرده‌سته‌و هه‌ژاره‌کان له‌به‌رامبه‌ر ناعه‌داڵه‌تی‌و زوڵم و سته‌مه‌کانی سه‌رمایه‌داران یه‌کگرتوو نه‌بن تۆوی دوو به‌ره‌کیان له نێوان دا ده‌چێنن‌و په‌ره به توندوتیژی و هەڵاواردن لە نێوانیان ده‌ده‌ن .
ده‌سه‌ڵات‌و ساحیبانی سه‌رمایه بۆ دابینکردنی قازانج و به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان، ژنانیان وه‌ک کۆیله‌ی ئایین، مه‌زهه‌ب، پیاوسالاری‌و سیستم لێکردووه وبه ئامانجه‌وه له دژی هه‌ر جۆره به‌رابه‌ری‌و یه‌کسانی‌و خه‌بات به دژی بێ مافی ژنان راده‌وه‌ستن.
کرێکارانی ژن که له سه‌رتاسه‌ری جیهان بۆ دابینکردنی بژیوی ژیانی خۆیان‌و مناڵه‌کانیان له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵێک کێشه‌و گیروگرفت ده‌سته‌و یه‌خه‌ن، ناچارن به‌و حه‌قده‌سته که‌مه‌ی وه‌ریده‌گرن، مل به سه‌عاتی کاری تاقه‌ت پرۆکێن له ده‌ره‌وه‌ی ماڵ بده‌ن‌و ئه‌گه‌ر شانسی ئه‌وه‌یان هه‌بێ کارێکی باش له‌ناو کۆمه‌ڵگە به ده‌ست بێنن، له‌شوێنی کاره‌که‌شیان به‌رده‌وام به‌هۆی ژن بوونیانه‌وه له‌لایه‌ن ساحیبکاران و هاوکاره‌کانیان سوکایه‌تیان پێده‌کرێ.
وا پێده‌چێ به‌رده‌وامی ئه‌م کلیشە و هەڵاواردنانە بۆ ژنان وه‌ک پرسێکی ڕواڵه‌تی لێهاتبێ، ئێمه شایه‌تی ئه‌وه‌ین که قوربانیانی کرده‌وه‌ی توندوتیژی باوه‌ر به خۆ بوونیان له‌ده‌ست ده‌ده‌ن‌و له هه‌ڵوێست گرتن‌و به‌رگریکردن له خۆیان تووشی دوو دڵی و دڵه‌راوکێ ده‌بن، ئه‌وان پێیانوایه جیهان هه‌ر به‌و شیوه بووه‌و دهبێ هه‌ر وا بمێنێته‌وه‌و که ئه‌وه ئامانجی سه‌ره‌کی ساحیبانی سه‌رمایه‌یه.
به‌ڵام ئه‌وه چاره‌نووسی ژنان نیه، به‌ڵکوو ئێمه ده‌توانین له به‌رامبه‌ر ئه‌و خه‌ساره‌دا رابوه‌ستین. ژنان ده‌توانن به ناسینی مافه‌کانی خۆیان، خه‌بات به دژی ئه‌م هەڵاواردنانە بکه‌ن‌و بارودۆخه‌که بگۆڕن. ئه‌م ئاگایی‌و وشیاریه ده‌توانێ هه‌نگاوێک ژنان به‌ره‌و پیشه‌وه به‌رێ‌و ناسینی هۆکارو بنه‌مای سته‌م‌و توندوتیژی به دژی ژنان‌و ئه‌وه‌ی که نیزامی سه‌رمایه‌داری له بره‌وپێدانی رۆڵ ده‌گێڕیێ، ئاسۆیه‌کی تازه بۆ به‌شێک له ژنان و رزگاریان بکاته‌وه.
له‌کۆمه‌ڵگەیه‌ک دا که فره‌ژنی یاساییه، ژنان بۆ چه‌ند کاتژمێر بۆ دامرکاندنه‌وه‌ی هه‌ستی سێکی ره‌گه‌زی به‌رامبه‌ریان سیغه ده‌کرێن، یان ژنان زۆر به ساده‌یی له مافی دایکیه‌تی‌و سه‌رپه‌رشتی مناله‌کانیان بێبه‌شن، به ئاسانی توندوتیژی به دژی ژنان ره‌وا ده‌کرێ و وه‌ک پرسێکی ڕواڵه‌تی سه‌یری دەکرێ لە کۆتایی دا به‌و ئاکامه دەگەین که زه‌رووره‌تی به‌ررده‌وامیی ئه‌م هەڵاواردنانە ته‌نیا و ته‌نیا به قازانجی حاكمانی سه‌رمایه‌یه.
تا ئه‌و کاته‌ی که نیزامی چینایه‌تی سه‌رمایه‌داری بوونی هه‌بێ‌و له‌سه‌ر پێ بێ ، دژه ژنی‌و پیاوسالاری له ناو کۆمه‌ڵگەدا هه‌ر به‌رده‌وامه‌‌و داکۆکیکارانی مالکییه‌تی خسوسی‌و نیزامی سه‌رمایه‌داری له هه‌ر ژێست‌و پۆزێکی دیمۆکراتیک‌دا ناتوانن بنه‌ماکانی ئه‌م هه‌ڵاواردنان‌و بێ‌مافیانه له ناو به‌رن. هه‌ر به‌و هۆکاره‌یه که له سه‌ده‌ی بیست‌و یه‌که‌م‌دا‌و ته‌نانه‌ت له وڵاتانی سه‌رمایه‌داری‌و به‌ناو پێشکه‌وتووش ژنان ده‌که‌ونه به‌ر ئازارو هه‌ره‌شه‌و هه‌موو جۆره‌کانی توندوتیژی.
رزگاری‌و به‌رابه‌ری ژن‌و پیاو‌و لابردنی هه‌رجۆرە هەڵاواردنێک به‌‌دژی ژنان کاتێک مسۆگه‌ر دهبێ، که له رۆچنه‌ی نه‌مانی مه‌ودای چینایه‌تی لێ‌بڕوانین‌و خه‌باتی بێوچانی بۆ رێکبخه‌ین.
تێبینی: ئەم بابەتە لە ژمارە ١٣ بۆپێشەوەی بەرواری ١/١٠/٢٠١٧ بڵاوبۆتەوە…www.bopeshawa.net
