دەوڵەتی پێکهاتەکان یان دەوڵەتی هاوڵاتیان؟

ریبوار ئەحمەد:
وەکو لە بەرنامەی کۆمۆنیزمی کرێکاریدا بە ڕوونی هاتووە، رێگاچارەی کێشەی کورد وەکو کێشەیەکی گەورەی سیاسی و کۆمەڵایەتی کە دەیان ساڵە هۆکاری شەڕو کێشە و خوڵقانی چەندین کارەساتە، بریتیە لە گەڕانەوە بۆ ڕای خەڵکی کوردستان لە ڕیفراندۆمێکدا دەربارەی ئەوەی دەیانەوێ وەکو هاوڵاتی خاوەن مافی یەکسان لەگەڵ عێراق بمێننەوە یان جیابنەوە و دەوڵەتێکی سەربەخۆ دامەزرێنن؟ تا کاتێک کە ئەگەری یەکەم وەکو رێگایەکی باشتر لە ئارادا نەبێت بەهۆی لەسەرکاربوونی دەوڵەتی قەومی عەرەبی و دابەشکراو لەسەر بنەمای قەومی و تائیفی، بە ناچاری تەنها جیابونەوە وەکو تاکە رێگای گونجاو دەمێنێتەوە. بەدەر لەوەی ئەم ریفراندۆمەی ئێستا باسی لە ئارادایە ئەنجام دەدرێت یان نا؟ بەدەر لەوەی ئەو فشارانەی لە ئارادان بەری پێدەگرن یان نا؟ بەدەر لەوەی کە ئەحزابی ناسیۆنالیست خاوەن بڕیای سەربەخۆ و شێلگیری خۆیان نین و چارەنوسی خەڵکیش جیگایەکی نیە لە یاری سیاسی ئەواندا، بەڵام ڕەوتی ٢٦ ساڵی ڕابردوو تا ڕادەیەکی زۆر جیابونەوەی کوردستانی کردووە بە ئەمری واقع. تازە هەوڵی بەرەودوا گێڕانەوەی ئەم واقعە و تێکهەڵکێش کردنەوەی کوردستان لەگەڵ عێراق بەو جۆرەی ڕابردوو وەکو کوتانی ئاسنی ساردە و نزیکە لە مەحاڵەوە. بەڵام هەر هێز و بزووتنەوەیەک بەو ئەندازەیەی رۆڵی هەبێت لە یەکلاکردنەوەی ئەم ئەمری واقعەدا، بە هەمان ئەندازە دەتوانێ لە ئایندەی کوردستاندا پێگەی خۆی بەهێزبکات. کۆمۆنیزمی کرێکاری بەپێی بەرنامەکەی لە حاڵی نەبوونی زەمینەی مانەوە لەگەڵ عێراق بە مافی یەکسانەوە، پێویستە لایەنگری جیابونەوە بێت لە رێگای ریفراندۆمەوە. لەمەش زیاتر دەبێ رۆڵی هەبێت لەو پرۆسەیەدا و نەیسپێرێ بە بورژوازی و بزووتنەوەی کوردایەتی. بەڵام بابەتی باسی ئەم وتارە ئەوەیە کە ئەگەر لە کوردستاندا دەوڵەتێکی سەربەخۆ دامەزرێت دەبێ چ جۆرە دەوڵەتێک بێت؟ چ جۆرە دەوڵەتێک (بەدەر لەوەی کرێکاری بێت یان بورژوازی کە ئەمەیان گرێخواردوە بە هاوسەنگی هێزی چینایەتی و شۆڕشی کرێکاریەوە و لەپەیوەند بە مەسەلەی کورد و ریفراندۆمەوە جێگای باس نیە) دەتوانێ زامنی ئەوەبێت کە هەموو هاوڵاتیان دوور لە جیاکاری و هەڵاواردن لە دەستور و یاسادا خاوەن مافی یەکسان بن؟
بەدیلی ناسیۆنالیزمی کورد و حزبەکانی دامەزرانی دەوڵەتی قەومی کوردیە. لە باشترین حاڵەتدا دەڵێن بە بەشداری پێکهاتەکانیتر لەو دەوڵەتەدا. مەبەستیان لە “پێکهاتەکان” لە رووی قەومیەوە هاوڵاتییانی غەیرە کوردە وەکو تورک و عەرەب و ئاسوری و کلدان، لە رووی ئایین و مەزهەبیشەوە مەبەستیان غەیرە موسڵمانەکانە وەکو کریستیان و یەزیدی و کاکایی و زەرەدەشتی ..هتد. بەڵام وتەکانی رۆژی ٢٢ی ئابی مەسعود بارزانی ئەگەر تەنها لە ئاستی قسەشدا بێت، هەنگاوێک ئەم بەدیلەی تێپەڕاند. ئەو ڕایگەیاند کە “دەوڵەتی قەومی کوردی دروست ناکەین بەڵکو دەوڵەتی هەموو خەڵکی کوردستان بە بەشداری هەموو پیکهاتەکان دادەمەزرێنین، هەروەها سرودی ئەی رەقیبیش لادەبەین و سرودێکی نیشتمانی دیکە لە جێگای دادەنێین کە تەعبیر لە هەموو دانیشتوان بکات و ئاڵای کوردستانیش دەگۆڕین بۆ ئاڵایەک کە ڕەنگدانەوەی پێکهاتەی دانیشتوانی کوردستان بێت”. ئەمانە ئەگەر تەنها لە ئاستی راگەیاندنیشدا بمێنێتەوە، هێشتا شکانی سێ تابۆ و لابردنی پەردەی تەبەڕوکە لەسەر سیان لە پیرۆزیەکانی ناسیۆنالیزمی نەتەوەپەرستی کورد. داننان بە ناپەسەندی دەوڵەتی قەومی و سیمبولە نەتەوەپەرستانەکان خۆی لە خۆیدا ئیجابیە هەم بۆ خەڵکی کوردستان و هەم بۆ ڕیفراندۆم.
بەڵام دیسان دەوڵەتی “پێکهاتەکان” پێی لە ناو قوڕی جیاکاری و هەڵاواردندا چەقیوە و ناتوانێ خەڵکی کوردستان لە دەستەبەندی و هەڵاواردنی قەومی و دینی تێپەڕێنێ و لەگەڵ ئەو “یەکسانیەی هاوڵاتیان” ناکۆکە کە خودی بارزانی لە بەشێکی تری قسەکانیدا جەختی لەسەر کرد. دامەزراندنی “دەوڵەتی پێکهاتەکان” واتە دووپاتکردنەوەی ئەزمونی سازدانەوەی دەوڵەتی تازەی عێراق کە پاش جەنگ و داگیرکاری و ڕووخانی رژێمی بەعس هاتەکایەوە. واتە یەکێک لە کارەساتبارترین ئەزمونەکانی مێژووی هاوچەرخ. بە ناوی ئەوەی کە عێراق فرەنەتەوە و فرەئاینە و گوایە پێویستە هەموو پێکهاتە نەتەوەیی و پێڕەوانی دین و مەزهەبە جیاوازەکان هەرکامیان بەپێی سەنگی خۆیان لە دەوڵەت بەشیان بدرێت، پلانی دەستەبەندیکردنی هاوڵاتییان و چاندنی تۆوی دووبەرەکی و رکەبەری و شەڕی تائیفی و قەومیان داڕشت و ئەوکارەساتەیان بەرپاکرد کە خوێنی لێشاوێکی گەورە لە خەڵکی ئەم کۆمەڵگایەی هەڵلوشی. هاوڵاتیانێکی هاوچارەنوس کە لە شین و شادی یەکتریدا بە دڵ و بە گیان بەشدارییان دەکرد، دراوسێ و هاوکار و دەست لەناودەست بوون و نانی وشکیان لەگەڵ یەکتر بەشدەکرد، لە سایەی ئەم ئەزمونە تاڵەدا تەنها لەبەرئەوەی ئەم هاوڵاتیە هاوچارەنوس و دەست لەناودەستانە ناویان عەلی و عومەر یان حسێن و بەکر یان عوسمان و حەیدەر بوو کران بە دوژمن و بکوژی یەکتر. لە سایەی ئەم ئەزمونە کارەساتبارەدا هیچ مانایەک بۆ هاوڵاتی و مافی هاوڵاتی بوون نەمایەوە. ئیتر کەس هاوڵاتی نەما، خەڵک یان عەرەبن یان کورد یان تورکمان یان ئاسوری و کلدان، خەڵک یان شیعەن یان سونە یان کریستیان یان یەزیدی یان کاکایی. هەر لەسەر بنەمای ئەم شوناسە ساختانەش ئیتر هاوڵاتییان وەکو خەڵکانی لەیەکتر جیاواز و بۆ یەک بێگانە و بگرە نەیار و دوژمنی یەکتر وێناکران. هیچ جۆرە یەکسانیەک لە نێوان هاوڵاتیانی سەربەم قەوم و دین و تائیفانە نەمایەوە. عەرەب بە ناوی نەتەوەی یەکەم و لە ناو عەرەبیشدا شیعە خاوەن ئیمتیازی زیاترە و پۆست و دەسەڵات و بەشی لە هەموان گەورەترە. کورد بە ناوی نەتەوەی دووەم پلەیەک لە عەرەب خوارتر و پلەیەک لە تورکمان لەسەرترە، تورکمان و ئاشوری وکلدان و کریستیان و یەزیدی و کاکای بە ناوی ئەقلیاتەوە مافی ئەقەلیان هەیە. ئەم شوناسە دەستکرد و پوچانە کران بە بنەمای دوژمنایەتی لەگەڵ یەکتر تا ڕادەی ئەوەی بە خوێنی یەکتر تینوبن. کۆمەڵگەی عێراقیان دەیان ساڵ بەرەودوا گێڕایەوە، دەیان تاقم و باندی چەکداری قەومی و دینی و تیرۆرسیتی ئیسلامی بەرەڵای گیانی خەڵک کران. قاعیدە و داعش و سەلەفی و وەهابی و سەدر و بەدەر و حەشد..و… لە بەروبومەکانی ئەو سیناریۆ تەڵخ و کۆنەپەرستانیە بوون کە ناوی نرا “پرۆسەی ئازادی عێراق” و بەو شوناسە پڕوپوچانەی نێوچەوانی هاوڵاتیانی مۆرکرد. لەسەر ئەم بنەمایەش نوێنەرانی ئەم قەوم و تایفانە دەسەڵات و داهاتیان لە نێوان خۆیاندا بەشکرد. ئەم دابەشکاریە شەرمئاوەر و دژی ئینسانیەی هاوڵاتییان بۆ ئەوەبوو کە جەنابانێک وەکو نوێنەری شیعەی خاوەن پێگەی لە هەموان بەرزتر سەرۆکی دەوڵەتبن و جەنابانێکی تریش وەکو نوێنەری عەرەبی سونە خاوەن پێگەی دووەم بن. پاشان سەرۆک حزبە عەشیرەتیەکانی کورد وەکو نوێنەری کورد ببنە پاشای سیمبولیک. لە کۆتایشدا چەند دانە تۆرانی و ئاسوری و کریستیانیش وەکو وەکیلی “ئەقەلیاتەکان” لە ریزی دواوە چەند کورسیان بۆ دابنرێت. ئەم سیناریۆ گاڵتەجاڕیە ناوی نرا حکومەتی شەراکەت و رەچاوکردنی مافی پێکهاتەکان و ئەزمونی دیموکراسی.
پەیامەکەی بارزانی بۆ “دامەزراندنی دەوڵەتی پێکهاتەکان” ئەگەر بە کردەوەش جێبەجێ بکرێت، هێشتا مژدەی ئەوە دەدات کە ئەو ئەزمونە شکستخواردوو و کارەساتبارە لە کوردستانی سەربەخۆدا دووپات دەبێتەوە. دەوڵەتی پێکهاتەکان، مانای دابەشکردنی هاوڵاتیانە بەسەر قەوم و دین و تایفەکان و پاشان بەپێی ژمارەی ئەو قەوم و دین و تایفانە کەسانێک وەکو وەکیلی ئەوان لە پەراوێزی دەوڵەتی کوردیدا چەند پۆستێکیان بۆ تەرخان بکرێت. بەم پێیە و بە پێوانەکەی خۆیان کە زۆربەی دانیشتوانی کوردستان کورد زمانن، نوێنەرانی قەومی کوردی هەموو جومگەکانی دەوڵەتیان بەدەست دەبێت. ئەمەش بە واقعی دەکاتە ئەوەی کە دەوڵەت دەوڵەتی قەومی کوردی دەبێت، بەڵام چەند پۆستی جێگری دادەتاشن بۆ چەند تۆرانی و سەرەک عەشیرەی عەرەبی کە بەیعەتیان بۆ ناسیۆنالیزمی کورد گوتووە و ناویدەنێن دابینبوونی مافی “کەمایەتیەکان”. گوایە تەرخانکردنی چەند پۆستی جێگری بۆ ئەوانەی بەیعەتیان کردووە دەبێتە کەفیلی خۆشبەختی خەڵکی عەرەبزمان و تورکزمانی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی قەومی کوردی و هاوبەش بوونیان لەو دەوڵەتەدا. دەستەواژەی “پێکهاتە” کە لەلایەن ئەم حزبە بورژوازیە قەومیانەوە وەکو بەڵگەی دیموکراسی شانازی پێوە دەکرێت، هەر لە بنەڕەتەوە بنەمایەکە بۆ جیاکاری و هەڵاواردن و ئینکاریکردن لە مافی یەکسانی هاوڵاتیان. “پێکهاتە” واتە داتاشین و رەسمیەتدان بە شوناسی قەومی و دینی و دانانی لە جێگای شوناسی هاوڵاتی. گاڵتەجاڕی لەوەدایە خەڵکی تورکزمان و عەرەبزمان بانگێشت بکرێن بۆ بەڵێ وتن بە پلەدووییان لە سایەی دەوڵەتی پێکهاتەکان کە هەموو جومگەکانی بە دەست ناسیۆنالیزمی کوردەوەبێت. یان کریستیان و یەزیدی ..و…بانگێشت بکرێن بۆ بەڵێ وتن بە ژێردەستەیی خۆیان لە دەوڵەتێکدا کە ئیسلام دینی رەسمی و بنەمای دەستور و یاسا بێت.
بەڵام دەوڵەتی “پێکهاتەکان”ی پشتبەستوو بە دینی ئیسلام، تاکە بەدیل و چارەنوسێکی حەتمی نیە. بەدیلی ئازادیخوازانەش رێگایەکی تر و سیناریۆیەکیتر و چارەنوسێکی تر بۆ داهاتووی ئەم کۆمەڵگەیە و دانیشتوانەکەی دەخاتەڕوو. بەدیلی ئازادیخوازانە دامەزراندنی دەوڵەتێکی غەیرە قەومی و سیکیولارە:
دەوڵەتی غەیرە قەومی، واتە دەوڵەتێک کە لە جیاتی ئەوەی هاوڵاتیان لەسەر بناغەی کورد و عەرەب و تورک..و.. دەستەبەندی و دابەش بکرێن و پاشان غەیرە کوردەکان بە “کەمینە” پێناسە بکرێن و هەر بەمپێیەش مافی کەمتریان بۆ دیاری بکرێت، شوناسی قەومی لە بنەڕەتەوە رەتدەکاتەوە. کوردی و عەرەبی و تورکی و ئاسوری..و…نەک وەکو شوناسگەلێک بۆ هاوڵاتیان بەڵکو تەنها وەکو زمانگەلێک بۆ گفتوگۆ چاو لێدەکرێن کە لە هەموو جێگایەکی رەسمی و نارەسمیدا قسەیان پێ دەکرێ و دەرسیان پێ دەخوێندرێت، هاوڵاتیانیش بەدەر لەوەی زمانی گفتوگۆیان چیە و بە دوور لە هەرجۆرە جیاکاری و هەڵاواردنێک لەسەر بنەمای هاوڵاتی بوون لە هەموو بوارێکدا مافی یەکسانیان هەیە. واتە لە جیاتی ئەوەی وەکو دەوڵەتی قەومی رەسمیەت بدرێت بە ناسنامەی قەومی هاوڵاتیان و پاشان لەسەر بناغەی ئەو ناسنامەیە مافی هاوڵاتیان پلەبەندی بکرێت، دەوڵەتی غەیرە قەومی داتاشینی ناسنامەی قەومی و هەرجۆرە ئاماژەیەکی رەسمی بە ناسنامە قەومیەکان یاساغ دەکات و هەموو دانیشتوان لەسەر بناغەی هاوڵاتی بە یەک چاو تەماشا دەکات. لە ڕاستیدا بە پێچەوانەی ئەو تلیاکەی ناسیۆنالیزم دەرخواردی جەماوەری دەدات، نەک دانپێدانان و دابڕینی شوناسی قەومی و دینی بەڵکو نادیدەگرتنی قەومیەت و دینی هاوڵاتیان زامنی یەکسانیە و پێچەوانەکەشی جیاکاری و هەڵاواردنە. لە سایەی ئەم دەوڵەتەدا مافی هیچ کوردزمانێک تاڵە مویەکی کەمتر و زیاتر نیە لە مافی هاوڵاتیەکی عەرەبزمان یان تورکزمان یان ئاسوریزمان یان… هەر بەم پێیەش لە جیاتی ئەوەی لەسەر بنەمای “کەمایەتیەکان” پۆستی جێگری بۆ تۆرانی و سەرۆک عەشیرەت و بریکاری دین و تایفەکان تەرخان بکرێت، بە هەمان ئەو پێوانەیەی کورد زمانێک مافی خۆکاندیدکردنی دەبێت بۆ هەموو پۆستێک لەوانە سەرۆکی دەوڵەت، هەر هاوڵاتیەکی عەرەبزمان یان تورکزمان یان….و…، ماف و دەرفەتی خۆکاندیدکردنی دەبێت بۆ هەموو پۆستێک لەوانە بۆ سەرۆکی دەوڵەت.
دەوڵەتی سیکیولار؛ واتە دین لە دەوڵەت و پەروەردە و فێرکردن جیابکرێتەوە. نابێ دەوڵەت هیچ دینێکی هەبێت و هیچ دینێک وەکو دینی رەسمی چاوی لێبکرێت یان بکرێتە بنەمای دەستور و یاسا. دین و دینداری دەبێ وەکو کاری تایبەتی هەر هاوڵاتیەک چاوی لێبکرێت، هەر هاوڵاتیەک ئازاد بێت لەوەی هەر دینێکی هەبێت یان هیچ دینێکی نەبێت. نابێ دەوڵەت هاوکاری و پشتیوانی هیچ دینێک بکات.. یاساکانی وڵات لەسەر بنەمایەکی ئازادیخوازانە و ئینسانی و بە کەڵک وەرگرتن لە ئەزمون و دەسکەوتە پێشکەوتوانەکانی مرۆڤایەتی دابڕێژرێت. لە جیاتی داتاشینی شوناسی ئاینی بۆ هاوڵاتیان، هەرجۆرە ئاماژەیەک بۆ ئاینی کەسەکان لە هەرجۆرە بەڵگەنامەیەکی رەسمیدا قەدەغەیە.
بە کورتی هەموو هاوڵاتیان ئازادن لەوەی لە ماڵی خۆیان و لە ژیانی تایبەتیاندا کوردن یان عەرەب یان تورک یان کلدان و ئاسوری ..و…، ئازادن لەوەی کە موسڵمانن یان کریستیان یان یەزیدی یان کاکای یان بێدین، شیعەن یان سونە، بەڵام لە بەرامبەر دەوڵەت و دەستور و یاسادا هەمووان تەنها هاوڵاتی یەکسانن و هیچیتر. ئەگەر دەوڵەتێک وەکو دەوڵەتی قەومی عەرەبی یان تورکی یان فارسی یان کوردی پێناسەکرا، تەنانەت ئەگەر وەکو دەوڵەتی هاوبەشی پێکهاتەکانیش ناوببرێت، ئیتر مانایەک بۆ یەکسانی خەڵکانی سەر بە نەتەوە و دین و تایفەکانی تر نامێنێتەوە کە لە رووی ژمارەوە لە پێکهاتەی زۆرێنە کەمترن. دانانی چەند کەس وەکو بریکاری نەتەوە و دین و تایفەکانی تر لە چەند پۆستی پەراوێزی دەوڵەتی قەومی زۆرینە و سەردەست، ئەوان ناکات بە خاوەن دەوڵەت و خاوەن ماڵ، رەنگە میوانبن یان پەنابەر و ئاوارە یان…و… نمونەکانی ئەم جۆرە دەوڵەتە قەومی یان هەتا فرە قەومیانە زۆروزەبەندن کە بەر لە هەرکەس خودی خەڵکی کوردستان جۆرەها کارەساتیان بە دەستیانەوە بینیوە. دەوڵەتی فارسی لە ئێران دەوڵەتی عەرەبی لە عێراق و دەوڵەتی تورکی لە تورکیا نمونەی ئاشکرای دەوڵەتی قەومین کە لە هەمانکاتدا کەسانێکیان وەکو بریکاری نەتەوەی کورد و نەتەوەکانی تریش لە پۆستی دەوڵەتیدا داناوە و رەنگە ئەوانیش وەکو دەوڵەتی پێکهاتەکان خۆیان پێناسە بکەن. ئایندەیەکی باشتر بۆ کوردستان لە گرەوەی دامەزراندنی دەوڵەتێکی وەکو ئەو دەوڵەتانە نیە؟ دەوڵەتێکی قەومی یان پێکهاتە لە سەرەک قەوم و تایفەکان، مانایەک بۆ دەوڵەتی هەموو هاوڵاتیان ناهێڵێتەوە؟! لە سایەی دەوڵەتی بەو جۆرەدا جگە لەو قەومەی کە خاوەنی راستەقینەی دەوڵەتە، خەڵکانی سەر بە قەومیەتەکانی تر تەنیا ژێرچەپۆکەن. ئەوەش کە کەسانێک بە ناوی قەومیەتەکانی ترەوە و وەکو دەستەبەربوونی مافی ئەو قەومیەتانە پۆستی جێگریان بۆ تەرخان دەکرێت، نە تەنها نابێتە زامنی پێگەیان لە دەوڵەت بەڵکو هۆکاری راگرتنیانە وەکو ژێردەستەی دەوڵەتی قەومی. هەمان ئەم لێکدانەوەیە بۆ دەوڵەتێک ڕاستە کە یەکێک لە دینەکان بکاتە دینی رەسمی دەوڵەت و سەرچاوە یان سەرچاوەیەکی دەستور و یاساکانی وڵات. ئێران و سعودیە و خودی عێراق نمونەن لە پەنادەستی کوردستان.
تەنها دەوڵەتێکی غەیرە قەومی و سیکیولار دەتوانێ دڵنیایی ئەوە بدات بە هەموو دانیشتوان کە لەسەر بنەمای قەومیەت و دین و مەزهەب جیاکاری و هەڵاواردن لە نێوان هاوڵاتیان ناکات و بەم جۆرەش سەرنجی زۆربەی هەرە زۆری دانیشتوان بەدەرلەوەی بە چ زمانێک قسە دەکەن و روو لە کوێ دەکەن بۆ نوێژکردن یان هەر دینیان نیە، راکێشرێت بۆ دەنگدان بە جیابوونەوە و دەوڵەتی سەربەخۆ. نموونەی ئەم جۆرە دەوڵەتە لە دەیان ساڵ لەمەوبەرەوە لە زۆر جێگای دنیادا لە ئارادایە و ئەوەی مسۆگەر کردووە کە هاوڵاتیان بەدەرلەوەی سەر بە کام قەوم و ئەتنیکن و پێڕەوی لە کام دیانەت دەکەن یان نایکەن، لە دەستور و قانونی وڵاتدا لەسەر بناغەی هاوڵاتی بوون خاوەن مافی یەکسانن.
کۆتایی ئابی ٢٠١٧
تێبینی: ئەم بابەتە لە بۆپێشەوەی ژمارە ١١ بەرواری ١/٩/٢٠١٧ بڵاوکراوەتەوە…