hkkurdistan
دیدگای سۆشیالیستی:
هه‌ر تاو نا تاوێك بارزانی ڕایئه‌گه‌یه‌نێت كه ئه‌یانه‌وێت ڕیفراندۆم له كوردستاندا ساز بكه‌ن و ئه‌مجاره‌ش دیسان له هه‌لومه‌رجی تازه‌ی كوردستان، به‌ره‌و كۆتایی هاتنی ده‌سه‌ڵاتی داعش، گه‌رمبوونه‌وه‌ی كێشمه‌كێش له كه‌ركوك و هه‌ڵكردنی ئاڵای كوردستان (هه‌رچه‌نده دواتر به خشكه‌یی داگیرا)، هه‌مان بانگه‌واز ده‌ستی پێ كردۆته‌وه. لیژنه‌ی هاوبه‌شی مه‌كته‌ب سیاسیان سه‌ردانی لایه‌نه‌كان ئه‌كه‌ن و لیژنه‌ی ڕیفراندۆم و به‌رپرسی بۆ دائه‌نێن و … تاد. ئێمه ئه‌مانه‌وێ تاوتوێیه‌كی هه‌مه‌لایه‌نه‌ی ئه‌م مه‌سه‌له‌یه بكه‌ین و چه‌ند پرسیارێك بوروژێنین.
تۆ له بابه‌تێكت له‌ژێر ناوی (دیسانه‌وه هاشوهوشی ڕیفراندۆم) دا كۆمه‌ڵێك لایه‌نی سیاسه‌ته‌كانی پارتیت له پشت ته‌رحی ڕیفراندۆمه‌وه باس كردووه. به‌ڵام هێشتا پێویست ئه‌كات زیاتر له‌سه‌ر ئه‌م مه‌سه‌له‌یه ڕابوه‌ستین. تۆ له‌وێ باس له‌وه ئه‌كه‌یت كه ئه‌م سیاسه‌ته‌ی پارتی جدیه‌تی تیا نییه به‌ره‌و سه‌ربه‌خۆیی كوردستان، به‌ڵام ئایا به بڕوای ئێوه پارتی، وه‌ك نوێنه‌رایه‌تیه‌كی بنه‌ڕه‌تی بۆرژوازی كورد، به ڕاستی به شوێن دروستكردن یان پێكهێنانی ده‌وڵه‌ته‌وه نییه له كوردستاندا؟ بۆرژوازی كورد وه‌ك چینێك پێویستی به ده‌وڵه‌تسازی و قه‌واره‌دان به پرۆسه‌ی كه‌ڵه‌كه‌ی سه‌رمایه له چوارچێوه‌ی وڵاتێكی ڕه‌سمی و یاسایی له ڕووی نێوده‌وڵه‌تی نییه؟
رێبوار ئەمحمەد:
سەرەتا ئەوە بڵێم کە لە راستیدا پێویستە هەر کاتێک ئەحزابی ناسیۆنایستی کوردی بە تیابەتیش پارتی و بارزانی باسی ریفراندۆم و سەربەخۆیی دەوروژێنن، ئەو سیاسەت و بانگه‌شەیه‌یان لە پەیوەند بەو هەلومەرجە دیاریکراوەوە لێکبدرێتەوە بۆ ئەوەی سیاسەت ومەرامی راستەقینەی پشتی وروژاندنی ئەو پرسە لەو هەلومەرجەدا روونبێتەوە. بە بڕوای من جدی بون یان جدی نەبوون رەنگە پێناسەیەکی ورد نەبێت بۆ سیاسەتێک کە ئەم پرسەی وروژاندوە. ناکرێت بلێین بورژوازی کورد بە شێوەیەکی گشتی لەگەڵ دەولەتسازی و بە وتەی خۆیان پێکهێنانی دەوڵەتی کوردیدا نییە. دروستر وایە کە بڵێین بۆرژوا ناسیۆنالیستی کوردی بە دوای بەرژەوەندیە سیاسی و ئابوریەکانی خۆیەوەیە نەک چارەسەری کێشەیەک کە ناوی کێشەی کوردە. بە مانایەکی تر بورژوازی کورد ئەم کێشەیەی کردوە بە دەستمایەیەک بۆ بەدەستهێنانی ئیمتیازاتێکی سیاسی و ئابوری بۆ خۆی. سەردەمێک ناوەڕۆکی کێشەی کورد بریتی بوو لە ستەمی میللی بە دڕندانەترین شێوە لەسەر خەڵکی کوردزمان. ئەم کێشەیە لە دوای راپەرینی ١٩٩١ ەوە بە جۆرێک گۆڕانی بەسەرهات، واتە بەشێکی زۆری هاوڵاتیانی کوردزمان و ناوچە کوردنشینەکان لەژێر رکێفی دەوڵەتی رەگەزپەرست و فاشیستی بەعس هاتەدەرەوە و بورژوازی کورد کۆمەڵێک ئیمتیازاتی بەدەستهێنا. دواتریش دوای داگیرکرنی عێراق لەلایەن ئەمریکاوە لە سالی ٢٠٠٣دا بە تەواوی ناوەرۆکەکەی گۆڕا، ئیتر مەسەلەی کورد مەسەلەی ستەمی میللی لەسەر خەڵکی کوردستان نییە و ئەو ستەمە کۆتایی هاتووە. ئێستا ناوەڕۆکی ئەو مەسەلەیە بریتیە لەو هەلومەرجە دژوارەی کە سیاسەت و کارکردی دەوڵەتە مەرکەزیەکانی عێراق و هەردوو ناسیۆنالیزمی کورد و عەرەب دۆخیکی ئەوەندە پڕ لە کێشە و رق و کینە و ناکۆکیان دروست کردووە و قڵشت و دووبەرەکیەکی ئەوەندە قوڵ و کۆنەرستەنەیان لە نێوان خەڵکانی کوردزمان و عەرەبزماندا پێکهێناوە کە تازە پێکەوە ژیانی ئەو خەڵکانە لە چوارچێوەی یەک وڵات و یەک دەوڵەتدا، بە تایبەتیش کە ئەو دەوڵەتە ناسنامەی عەرەبی و ئیسلامی هەڵگرتوە، زۆر سەخت و دژوارو پڕدەردەسەریە.
ئەوە ئاشکراو بەرجەستەیە لە سیاسەت و دروشم و پڕوپاگەندی فراوانی ناسیۆنالستی کوردیدا، تا کاتێک ناوەڕۆکی ئەم کێشەیە بریتی بوو لە ستەمی میللی لەسەر خەڵکی کوردزمان، ئەوان ئامانجی راشکاو و پێناسەکراو و بەرنامە بۆ داڕێژراویان بریتی بوو لە شەریکبونەوە لە دەسەڵاتی سیاسی عێراق و بە دیاریکراوی خوازیاری ئۆتۆنۆمی بووون.
دوای ئەو هاوسەنگیەی کە بە راپەڕینی ئازار هاتەکایەوە، لەگەڵ سوێندخواردنی هەموو رۆژەی سەرانی ناسیۆنالیستە کوردەکان بە پێویستی و پیرۆزی یەکپارچەیی خاکی عێراق، ئەوان ئامانج و دروشمی خۆیان گۆڕی بۆ فیدراڵیزم بەو مانایەی گوایە ئەمە هەنگاوێک لە پێشترە لە ئۆتۆنۆمی. کە بەبڕوای من جیاوازیەکی ئەتۆیان نییە و بە تایبەت لە رووی قەومی بونیەوە زۆر کۆنەپەرستانەیە. دوای داگیرکرنی عێراق لەلایەن ئەمریکا و رووخانی رژێمی بەعسەوە، ئەوان لەو هاوسەنگیە تازەیەدا بە مەرام و ئامانجی راگەیەنراوی خۆیان گەیشتن و بون بە خاوەن ئەو فیدراڵیزمەی کە ساڵەهابوو خەویان پێوەدەبینی و دروشمیان بۆی دەدا. تەجروبەی فیدراڵیزمی قەومی کە جگە لە قۆناغێکی تر لە جۆرەها گرفت و کێشە و بێدەرەتانی بۆ خەڵک، هیچ دەسکەوتێکی بۆ خەڵکی کوردستان نەبوو. گشت ئەو پرۆسەیەی ناسیۆنالیزمی کورد بە ئاقاری ئامانجەکانی خۆی کە شەریکبونەوە بوو لە دەسەڵات و سامان، هیچ کات نەک دەسکەوتێکی بۆخەڵک تیا نەبوو بەڵکو بە کردەوە دەرکەوت کە بەرژەوەندی خەڵک و بورژوا ناسیۆنالیستی کورد وەکو دوو هێڵی تەریب وان کە هەرگیز بە یەک ناگەن.
بەڵام هێشتا ئەمە خود بە خود ناتوانێ بمانگەیەنێ بەو ئەنجامەی کە دامەزراندنی دەوڵەتی قەومی کوردی ئامانجێکی بورژوازی کورد نیە. بەڵکو ئەو راستیە نیشاندەدات کە بورژوا ناسیۆنالیستی کورد لە روانگەی بەرژەوەندی سیاسی و ئابوری خۆیەوە لەهەر سەردەمێکدا چاو لەم مەسەلەیە دەکات. بۆ نمونە ئەو بەشە دەسەڵاتە و ئەو سامانە زۆرەی لە ٢٠٠٣ تا ٢٠١٣ دەڕژایە دەستی بورژوازی کوردەوە ئەوەندە ئەوانی سەرمەست دەکرد کە جەلال تاڵەبانی بە دەمی خۆی روون و راشکاو بڵێ “دەوڵەتی سەربەخۆی کوردی تەنها خەونێکە”، لە جێگاو هەلومەرجێکیشدا رەنگە ئامانجە سیاسی و ئابوریەکانی خۆیان لە دامەراندنی دەوڵەتی سەربەخۆدا خۆی ببینێتەوە. بەڵام یەک راستی حاشاهەڵنەگر هەیە کە ئەم هێزە ناسیۆنالیستە کوردانە زۆر لەوە دەستەمۆ و پاشکۆ و لە راستیدا عەمیلترن کە بتوانن سەربەخۆ لەو دەوڵەت و بلۆکانەی خۆیان لەگەڵیان گرێداوە بڕیارێکی وەها چارەنوسساز و جەسورانە بدەن. هەروەها بەراستی ناسیۆنالیزمی کورد زۆر لەوە بودەڵەتر و ناکارامەترە کە جەسورانە بەرەنگاری تەحەدیاتەکانی پێکهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆ بێتەوە، مەگەر ئەوەی چۆن سەردەمی جەنگی خەلیجی ١٩٩١ لە ئاسمانەوە دەسەڵاتی خستە باوشیانەوە، دیسان هەلومەرجێک بێتپێشەوە و دەوڵەتی سەربەخۆش بخاتە باوشیانەوە. بێگومان دامەزاندنی دەوڵەتی سەربەخۆ گرفت و تەحەدیات و سەختی ودژواری خۆی هەیە، مەسەلەی گوشارەکانی دەوڵەتی مەرکەزی عێراق و دنیای عەرەب، ناوچە ناکۆکی لەسەرەکان، هەڵوێست و کاردانەوەی دەوڵەتانی ناوچەکە و جیهان، چۆنیەتی دابینکردنی گوزه‌رانی خەڵک لەسەر حسابی پارە عەمبار کراوەکانی خۆیان و پێکهاتنی بەرتەسکی لەبەردەم تاڵان و بڕۆی ئێستایان بە سامان و داهاتی کوردستانەوە ..هتد. بە کورتی نە ئۆتۆنۆمی و نە فیدراڵیزمی شکستخواردو و نە دەوەڵەتی سەربەخۆ لە روانگەی بوررژوا ناسیۆنالیستی کوردەوە هیچ پەیوەندیەکی بە ئاوات و ئامانجە ئازادیخوازەکانی خەڵکی کوردستانەوە نییە.
مەسەلەیەکی تر هەیە کە بەراستی زۆر گرنگە لە بارەی ئەوەی کە ئەوان دەوڵەتیان دەوێ یان نا؟ ئەویش ئەوەیە کە ئەوان لەم دۆخەی ئێستادا بە جۆرێک سودمەندن هەم لە رووی ئابوری و هەم لە رووی سیاسیەوە، کە زۆر دیار نییە ئەگەر کوردستان ببێتە دەوڵەتی سەربەخۆ ئەم سەڵتەنەتەی ئێستایان لێ تێک نەچێت. لە رووی سیاسیەوە کوردستانیان کردوە بە دوو زۆنی سەوز و زەرد و هەرکامیان لەگەڵ کۆمەڵێك حزب و تاقمی دەستەمۆ و شاگرددا، خۆیان بکوژو ببڕی هەریەک لەم ناوچانەن، سەروەت و سامانێکی خەیاڵی کە بە تریلیۆن دۆلار مەزەندە دەکرێت بە تاڵان دەبەن، لەبەرامبەر ژیان و گوزەران و پێداویستی و خزمەتگوزاریە هەرە سەرەتاییەکانی خەڵکدا هیچ بەرپرسیارێتیەک لە ئەستۆ ناگرن. بەهانەی هەرە سەرەکیشیان ئەوەیە کە حکومەتی بەغدا پابەندی یاسا و دەستور و رێککەوتنامەکان نابێت. بەڵام کاتێک کوردستان ببێت بە دەوڵەت ئیتر ئەم دۆخەیان لێ دەشێوێ، دەبێ وەڵامی سەد و یەک خواست و پێویستی ژیانی خەڵک و مافەکانیان بدەنەوە، ئیتر بەهانەی پابەند نەبونی حکومەتی مەرکەزیش بە دەستەوە نامێنێ. بەهەرحاڵ هەموو ئەم رونکردنەوانەم بۆ ئەوەیە کە بڵێم بەڕای من ئەوە حوکمێکی دەقیق نییە کە بڵێین ناسیۆنالیزمی کورد و بارزانی “جدی نین” لە پێکهێنانی دەوڵەت بە شێوەیەکی گشتی، رەنگە لە زۆر هەلومەرجدا لە بەرژەوەندیان نەبێت ئەم کارە بکەن بەڵام ئەمە ناتوانێ حوکمێکی گشتی و بنەڕەتی بێت. بەڵام لانی کەم ئەمجارە خۆیان راشکاوانە دەڵێن ئەنجامدانی ریفراندۆم مانای ئەوە نییە کە بە کردەوە بۆ ئەوە بێت کوردستان جیابێتەوە و دەوڵەتی سەربەخۆ دروست بکرێت.
دەربارەی ئەوە کە پرسیتان ئایا بۆرژوازی كورد وه‌ك چینێك پێویستی به ده‌وڵه‌تسازی و قه‌واره‌دان به پرۆسه‌ی كه‌ڵه‌كه‌ی سه‌رمایه له چوارچێوه‌ی وڵاتێكی ڕه‌سمی و یاسایی له ڕووی نێوده‌وڵه‌تی نییه؟ من دەڵێم ئەگەر ئەمە هۆکار بێت، ئەوە دەمێکە پرۆسەی دەوەران و کەڵەکەی سەرمایە ئەو سنورە کلاسیکیەی تیپەڕاندوە کە بەند بێت بە دامەزراندنی دەوڵەتی میللی و بازاڕی یەکگرتووی میلیەوە، لە سەردەمێکدا کە گلۆبالیزەیشن هەموو دنیای کردوە بە یەک شار و بازاڕێکی یەکگرتوی جیهانی، ئیتر بورژوازی کورد بۆ دەوەران و کەڵەکەی سەرمایە لەسەر بازاری میللی پەکی نەکەوتووە. ئه‌گەر هەلومەرجی ئاسایشی سەرمایە رێگا بدات هەم کوردستان و هەم هەموو گۆشەیەکی ئەم دنیایە دەتوانی مەیدانی سەرمایەگوزاری بێت هەم بۆ سەرمایەداری کورد و هەم بۆ سەرمایە و سەرمایەداری دەرەکی. لەم بارەیەوە ئەوەی گرنگە دابینکردنی ئاسایشی سەرمایەیە تا بەبێ دەوڵەتی سەربەخۆش سەرمایەی دنیا بڕژێتە کوردستانەوە و لە هەلومەرجی کاری هەرزان کەڵک وەرگرێ بۆ قازانجی بە لێشاو. مەسەلەی بنەڕەتی بۆ سەرمایە قازانجی زیاترە، ئێستا لە چین بە تێچویەکی هەرزانتر کڵاشی هەورامی دروست دەکرێت، ئەگەر لە کوردستان لە پاڵ کاری هەرزانەوە ئاسایش بۆ سەرمایە هەبێت، دەکرێت بەشێک لە ڤاڵڤۆی سویدیش لە کوردستان دروست بکرێت. راستە سەرمایە تاڵانی دەکات و خوێنی کرێکار دەمژێ و هەموو شتێک دەخاتە پێناو قازانجەوە، بەڵام هەموو ئەمانە بە یاسا و رێسا دەکات. لە جێگایەک کە سەرمایە ئاسایشی تەواوی هەیە، لەسەر دەستدرێژکردنی منداڵێکی برسی بۆ تاقە بسکیتێک یان پارچە شیرینیەک کە لە پێشدا پارەکەی نەدابێت و بەم مانایە موڵکی تایبەتی کەسێکی ترە، پێی پۆلیس و دادگا و سزا و زیندان دێتە ناوەوە. ئەوە ئەمنیەت نییه بۆ سەرمایە کە هەرکەس نازناو و پاشگری تاڵەبانی یان بارزانی بە ناوەکەیەوە بێت، سندوقی ئۆتۆمبیلەکەی لە داهاتی کۆمپانیایەک پڕ دەکات و دەڕوات و کەس ناتوانێ بڵێ بەری چاوت برۆیە. جگە لە شەڕ و نا ئەمنی گشتی ئەمە هۆکاری ئەوەیە کە سەرمایە روودەکاتە کۆریا و تایوان و مالیزیا و چین بەڵام روو ناکاتە کوردستان. لانی کەم من لەم سەردەمەدا ئەوەی ئێوە باستان کرد بە فاکتۆرێکی کاریگەر بە مانا کلاسیکیەکەی نازانم.
پێشتر وتم تا ئێستا لەهەر قۆناغێکدا کە ئەم حزبانە کەوتونەتە دەهۆڵ کوتان بۆ ریفراندۆم و سەربەخۆیی، لە راستیدا هیچ کات مەرامە راستەقینەکەیان سەربەخۆیی نەبووە، بەڵکو هەر جارەی لە پێناو بردنەپێشی سیاسەت و گەیشتن بە ئامانجێکی تردا ئەم دەهۆڵەیان کوتاوە و یارییان بە هەستی خەڵک کردوە و هێزی خەڵکیان لە دەوری خۆیان هەڵخڕاندوە. لە بارەی وروژاندنی ئەم مەسەلەیە لەم بارودۆخە تایبەتەی ئیستادا لەو ووتارەدا کە ئاماژەت بۆ کرد بۆچونی خۆم باسکردوە بۆیە دوبارەیان ناکەمەوە.
د. س:
جیاوازی ئه‌م ڕیفراندۆمه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی كه كۆمۆنیسته‌كان پێشتر وتوویانه و ئه‌یڵێین چییه؟ ئایا سه‌ربه‌خۆیی كوردستان كه كۆمۆنیسته‌كان بانگه‌واز و كاریان بۆ كردووه له ساڵانی ڕابردوودا پێویستیه‌كه بۆ ده‌رچون له هه‌لومه‌رجی سیاسی قه‌یراناوی كوردستان و ئاگری شه‌ڕێك كه گرتوویه‌تیه‌وه؟
ر. ا:
ریفراندۆم بۆ چارەسەری مەسەلەی کورد بە تایبەتی لە عێراقدا، ریگاچارەیەکی ئوصولیە بۆ کێشەیەک کە دەیان ساڵە بووە بە گرفتێکی سیاسی گەورە و کۆمەڵگای خستوەتە ژێر کاریگەری توندی خۆیەوە. بە بڕوای من ئەمە خۆی لە خۆیدا پەیوەندیەکی بە هەلومەرجی قەیرانی و شەڕ و نائارامی بە شێوەیەکی گشتی نییە. بنەماکەی زۆر سادە بریتیە لەوەی کە کێشەیەکی سیاسی گرنگ هەیە لەم کۆمەڵگایەدا بە ناوی کێشەی کورد. پێشتر ستەم و سەرکوتی دڕندانەی میللی و هەڵاواردنێکی فاشیانە دژی خەڵکی کوردزمان لە سایەی دەوڵەتێکدا کە خۆی بە عەرەبی ناساندبوو، پیادەکراوە و ئەمە بوو بەم کێشە سیاسیە گەورەیە. پاش روخانی ئەو دەوڵەتە و نەمانی ستەمی میللییش ئەو قڵشت و ناکۆکی و رەقەبەریە توندەی کە بە هۆی رابردوی ستەمی مللیی و پاشان کارکردی هێزو و بزووتنەوە ناسیۆنالیستە کورد و عەرەبەکانەوە لە نێوان خەڵکی کوردزمان و خەڵکی عەرەبزماندا سازکراوە، ئەم مەسەلەیەی بە جۆرێکی تر درێژداوە. ئەم کێشەیە پێویستی بە چارەسەر هەیە. لە روانگەی کۆمۆنیزمەوە بەرپاکردنی شۆڕشی سۆسیالیستی و کۆتایهێنان بە هەموو جۆرە ستەم و هەڵاواردنێک، ریشەییترین وەڵامیشە بەم کێشەیە. تا کاتێک کە ئاسۆیەکی نزیک بۆ بەرپاکردنی شۆڕشی کرێکاری دیار نەبێت، ئوصولیترین رێگاچارە ئەوەیە کە بە راپرسیەکی گشتی و ئازادانەی خەڵکەکەی ئەم مەسەلەیە ببڕێتەوە. هەڵبەت ئەگەر ئاسۆیەکی نزیک بۆ شۆڕشی سۆسیالیستیش لە ئارادا بوایە هەر پێویست بوو ئەم مەسەلەیە بە ریفراندۆم یەکلا بکرایەتەوە، بەڵام ئەوە کاری کورتترین ماوەی پێویست بوو بۆ ئەنجامدانەکەی. جیابونەوەی فینلاند لە دوای شۆڕشی ئۆکتۆبەر نمونەیەکە. بەهەرحاڵ لەو راپرسیەدا ئەو پرسیارە دەخرێتە بەر دەنگدادانی خەڵک؛ کە ئایا دەیانەوێ لە عێراقدا بمێننەوە یان جیابنەوە و دەوڵەتێکی سەربەخۆ دروست بکەن؟ بەڵام بێگومان مانەوەیان لە عێراقدا بەو مەرجەوە دەبێت کە دەوڵەت و یاسا و دەستور هەموو دانیشتوان بەدەر لە ناسنامەی قەومی و دینیان وەکو هاوڵاتی یەکسان لە هەموو بوارێکدا چاو لێ بکات و هیچ جۆرە هەڵاوارنێک لە ئارادا نەبێت.
هەڵبەت دەبێ جیاوازی بکەین لە نیوان ریفراندۆم و جیابونەوە. ریفراندۆم دەکرێت دەنگ بە جیابونەوە بدات یان دەنگ بە مانەوە بدات. واتە لایەنێک دەتوانێ خوازیاری ریفراندۆم بێت و لەو ریفراندۆمەدا بانگەوازی خەڵک بکات بۆ مانەوە و بەڵگەی خۆی باس بکات کە بۆچی مانەوە باشترە. بۆ کۆمۆنیست و هێزێکی کۆمۆنیست قازانج و بەرژەوەندی و خۆشگوزەرانی خەڵک و بە دیاریکراوی بەرژەوەندی چینی کرێکار و رەخساندنی زەمینەی گەشەکردنی خەباتی چیانیەتی ئەو فاکتۆرە سەرەکیەیە کە دەبێ بە بنەما وەرگیرێت بۆ بانگەوازکردن بۆ دەنگدان بە مانەوە یان جیابونەوە. بە شێوەی گشتی کۆمۆنیستەکان خوازیاری پێکەوە ژیان لە چوارچێوەی دەوڵەتی گەورەترن و ئەوە بە قازانجی گەشەی خەباتی چینایەتی و دامەزراندنی دەوڵەتی بەهێزی سۆسیالیستی دەزانن. بەڵام لە هەلومەرجی تایبەتدا کە پێکەوە مانەوە لە جیاتی ئەوەی مایەی بەهێزی و هاوپشتی بێت، ببێتە مایەی دەردەسەری و ناکۆکی، بە ناچاری لایەنگری لە جیابونەوە دەکەن. لەگەڵ ئەوەدا و بەدەر لە پێشنیاری کۆمۆنیزم لە هەردوو حاڵەتەکەدا رێگای گونجاو ئەوەیە کە خەڵک لە راپرسیەکی ئازاددا ئەو رێگایەی دڵخوازیانە هەڵبژێرن. کۆمۆنیزم و هەموو بزووتنەوە و هێز و دەوڵەتیکێش دەبێ ئەنجامی راپرسی خەڵک بە بنەما وەرگرێت و ئەوە جێبەجێ بکرێت.
کاتێک بۆ یەکەمجار لەسالی١٩٩٥دا باسی پێویستی سەربەخۆیی کوردستانی عێراق لەلایەن مەنسور حیکمەتەوە خرایەڕوو و دوای ئەوەش حزبی کۆمۆنیستی کرێکاریی عێراق وەکو رێگاچارەی خۆی بۆ کێشەی کوردستان پەسەندی کرد. مەسەلەکە واوەتر بوو لە ریفراندۆم، واتە جگە لە بەفەرز وەرگرتنی مەبدەئی ریفراندۆم و ئەوەی کە سەرئەنجام دەبێ خەڵک لە راپرسیەکی گشتی و ئازادانەدا بڕیار لەسەر یەکلاکردنەوەی ئەم پرسە بە مانەوە لەگەڵ عێراق یان جیابونەوە و پێکهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆ بدات، مەنسور حیکمەت لەو کاتەدا بەرگری لەوە کرد کە پێویستە ریفراندۆم بکرێت و لەو ریفراندۆمەشدا رێگای دروست ئەوەیە کە خەڵک دەنگ بدەن بە جیابونەوە. ئەمە لەو کاتەدا بۆچونێکی دژە باو بوو، وەکو پێشتر وتم کۆمۆنیستەکان بەوە ناسراون کە دژی سنورە دەستکردەکانن و خەبات دەکەن بۆ سڕینەوەیان، کەچی ئەو لەو کاتەدا داوای جیابونەوە و دەوڵەتی سەربەخۆی کرد. ئەم باسە لەو کاتەدا پشتی بە دوو فاکتۆری سەرەکی بەستبوو؛ یەکەم ئەوەی کە کوردستان لە کۆمەڵگایەکی شاری و مودێرنەوە گۆڕابوو بە ئۆردوگایەکی ئاوارەیی و هیچ دینامیزمێکی ئابوری تیا نەمابوو و ژیانی خەڵک بە کۆمەکی رێکخراوە خێرخوازەکان و دەوڵەتانی هاوپەیمان بەڕێوە دەچوو، ئەمەش رۆژبەرۆژ ئەو کۆمەڵگایەی بەرەو داڕوخان و پاشەوپاشگەڕانەوەی زیاتر دەبرد. لە راستیدا خودی کۆمەڵگا لەبەردەم هەڕەشەی لە ناوچون بوو. بۆیە دەبوو بە خێرایی لەو دۆخە دەربێت و رێگا لەو رەوتی داروخانە بگیرێت. دووەم ستەمێک لەسەر خەڵکی کوردستان کە دەیان ساڵبوو لەلایەن دەوڵەتە سەکوتگەرە عەرەبیەکانی عێراقەوە دژی خەڵکی کوردزمان بەڕێوە دەچوو. بە مانایەکی تر لەبەرچاوگرتنی ئەوەبوو کە کێشەیەکی دەیان ساڵە بە ناوی کێشەی کورد لە ئارادا بوو. ئەو وتی ئەم دوو مەسەلەیە پێویستیان بە یەک وەڵام هەیە کە هاوکات هەردوکیان چارەسەر بکات. بەڵام لەو کاتەدا کە دەوڵەتی فاشیستی بەعس لەسەر کار بوو، ئیمکانی ئەوە نەبوو کە دوور لە ناسنامەی قەومی هاوڵاتیان بە چاوێکی یەکسان تەماشا بکرێن، بۆیە وتی رێگای گونجاو بۆ هەردوو کێشەکە جیابونەوە و پێکهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆیە کە هەردوو کێشەکە پێکەوە چارەسەر دەکات. بێگومان ئێستا دۆخەکەی ئەوکات گۆڕاوە، نە ستەمی میللی ماوە و نە کوردستان وەکو ئەوکات ئۆردوگای ئاوارەییە، بەڵام دیسان مەسەلەی کورد بە ناوەرۆکێکی جیاوازەوە ماوەتەوە و دیسان ریفراندۆم رێگاچارەی دروستە بۆ چارەسەر و دیسانیش بە بەڵگەگەلێکی تر هەر جیابونەوە دروست و گونجاو و کارسازە.
دربارەی خودی ریفراندۆم، بە بڕوای من شتێک بە ناوی ریفراندۆمی کۆمۆنیستی و ریفراندۆمی بورژوازی بوونی نییە، ریفراندۆم هەر ئەوەیە کە تا ئێستا لە زۆر جێگیای دنیادا بۆ بڕینەوە و یەکلاکردنەوەی پرسگەلێکی گرنگ راپرسی بە خەڵک کراوە، ریفراندۆم راپرسیە بە خەڵک بۆ وەلامدانەوە بە پرسیارێک لە نێوان دوو ئەلتەرناتیوی جیاوازدا، لەسەر بناغەی دەنگدانی خەڵک گرتنەبەر و پیادەکردنی یەکێک لەو دوو رێگایەیە کە راپرسی بۆ دەکرێت. بۆ نمونە ریفراندۆم بۆ پرسینی رای خەڵک دەربارەی مانەوە یان هاتنەدەری بەریتانیا لە یەکێتی ئەوروپا؟ بەڵام مەرجی ریفراندۆمێکی واقعی و ئازاد کە خەڵک بتوانن ئازادانە و بە چاوی کراوە و بە ئاشنابوون بە رای لایەنەکان دەربارەی ئەو ئەلتەرناتیوە جیاوازانە، مسۆگەربوونی کۆمەڵێک پرەنسیپە کە دەنگدانی ئازادانە و هوشیارانەی خەڵک و ئەنجامی واقعی دەنگدانی خەڵک لە سندوقەکانی دەنگدان ده‌کرێت نەک لە جیاتی ئەمە سیناریۆ بەرپاکرێت بۆ سەپاندنی رای لایەنە دەسترۆیشتووەکان. یان وەکو مسعود بارزانی دەڵێت مەرج نییە ریفراندۆم لە ئەگەری دەنگدانی خەڵک بە جیابونەوە، دەوڵەتی سەربەخۆ پێکبێت!! کەوایە ئەو ریفراندۆمی بۆ مەرام و مەبەستێکی تر دەوێ کە روونیشی ناکاتەوە چیە؟ ئەمە دروست بە ناوی ریفراندۆمەوە بەلاڕێدابردنی بیروهۆشی خەڵک و پاشانیش بەکارهێنانی ئەنجامی دەنگدانی خەڵکە بۆ ئەجندایەکی تر لەگەل نەیارەکانی بۆ مەرامەکانی خۆی.
د. س:
تۆ پێشنیاری ئه‌وه ئه‌كه‌یت كه ڕیفراندۆم له‌و ناوچانه‌ش كه جێناكۆكن بكرێ و لێیان بپرسرێ كه ئایا خه‌ڵكه‌كه‌ی ئه‌یانه‌وێ سه‌ربه‌خۆ بن، به‌ڵام ئایا ده‌نگدانێك كه له‌و ناوچانه بێ، كارناكاته سه‌ر ته‌واوی پرۆسه‌ی ده‌نگدانه‌كه‌ی ڕیفراندۆم و ئه‌نجامه‌كه‌ی؟ به جۆرێكی تر بیڵێین ئێستا كه هه‌رێمی كوردستان به شێوه‌ی دیفاكتۆ (ئه‌مری واقع) سه‌ربه‌خۆیه باشتر نییه چاره‌نوسی هه‌رێم یه‌كلایی بكرێته‌وه ئنجا دوای ئه‌وه له كه‌ركوك و ناوچه جێناكۆكه‌كان ئه‌م پرۆسه‌یه بچێته پێشه‌وه؟ چونكه هه‌ر ئێستا ئه‌و ناوچانه جێی ململانێ و هه‌ڕه‌شه‌ی هێزه ناسیۆنالیستیه كوردیه‌كان وعه‌ره‌بیه‌كان و ئیسلامیه‌كان و ته‌نانه‌ت توركمانیشه. گه‌ر هه‌ر دوای داعش شه‌ڕ له‌م ناوچانه له‌سه‌ر فراوانبوونه‌وه‌ی زۆنی ده‌سه‌ڵات هه‌ڵبگیرسێ، پرۆسه‌ی ڕیفراندۆمیش له هه‌رێمی كوردستاندا دواناخات؟ به تایبه‌تیش گه‌ر ئه‌مه هاوجووت بێ له‌گه‌ڵ ته‌رحی ده‌وڵه‌تێكی قه‌ومی كوردی ئاوێته بوو به ئیسلام.
ر. ا:
بۆ ئەوەی قسەکەی من وەکو خۆی بەیان بکرێت من دەڵێم کاتێک ریفراندۆم دەکرێت دەربارەی ئەوەی کە ئایا خەڵکی کوردستان دەیانەوی لەگەڵ عێراق بمێننەوە یان جیابنەوە؟ یەکەم من نەموتوە و ناڵێم لە خەڵکی ئەو ناوچانە بپرسن کە ئایا ئەیانەوی سەربەخۆ بن؟ سەربەخۆبوون یانی چی؟ یانی مەبەست لەوەیە کە بیانەوێ سەربەخۆبن لە هەردوو دەوڵەتی عێراق و دەوڵەتی کوردستان کە راپرسی بۆ دەکرێت؟! من شتی وام نەگوتوە، بەڵکو دەڵێم ریفراندۆم لەسەر چارەنوسی کوردستان بە مانەوە یان جیابونەوە لە عێراق دەبێ لە هەموو ناوچە کوردنشینەکاندا ئەنجام بدرێت، مەبەستم لە ناوچە کوردنیشینەکان هەموو ئەو ناوچانەیە کە بە گشتی یان بەشێکی بەرچاوی دانیشتوانەکەی کوردن و هەر بەم پێیەش مشتومڕ هەیە لەسەر ئەوەی کە ناوچەی کوردی یان وەکو خۆیان دەڵێن کوردستانین یان نا. نمونەی بەرجەستەی ئەمە کەرکوک و خانەقین و شەنگال و مەخمور و ..هتد. بێگومان ئەم ناوچە کوردنشینانە تێکەڵاونشینن، واتە خەڵکی کورد و عەرەب و تورک و ئەرمەن و ئاسوری و ..هتد تیایاندا دەژین.
من دەڵێم بەڵێ نەک رەنگە بەڵکو بێگومان کاریگەری دەبێ لەسەر ئەنجامی ریفراندۆم، بەڵام هەر لەبەر ئەم کاریگەریە دەبێ راپرسی بۆ جیابونەوە یا مانەوە ئەوناوچانەش بگرێتەوە. ناکرێت کاریگەری دەنگی خەڵکی ئەو ناوچانە لەسەر ئەنجامی ریفراندۆم نادیدە بگیرێت. یەکەم ئەوە مافێکی ئەوانە کە بەشداری بکەن لە دروست کردنی بڕیارێکی زۆر چارەنوسساز دەربارەی ئایندەی ئەو کوردستانەی کە مشومڕ هەیە لەسەر ئەوەی ئەوان بەشێکن لێی یان نا؟ بۆ نمونە ناسیۆنالیستە کوردەکان ئیدعای ئەوە دەکەن کە لە سەدا چلی کوردستان لە دەرەوەی هەرێمە، دەوڵەتی مەرکەزیش دانی بەوەدا ناوە کە ناوچەگەلێک هەن لە نێوان هەرێم و مەرکەزدا کێشەیان لەسەرە و واتە نەبڕاونەتەوە. کەوایە پرسیار ئەوەیە چۆن و بە چ پێوانەیەک ئەکرێت خەڵکی ئەم ناوچانە بە دەر لەوەی ژمارەیان هەرچەندێک بێت، لە بڕیاردان لەسەر داهاتویان رۆڵ و دەنگیان نادیدە بگیرێت؟! پرسیار ئەوەیە کە بە کام پێوانە بۆ نمونە ئەگەر ئیدعای ناسیۆنالیستە کوردەکان بە هەند وەرگرین لە سەدا چلی دانیشتوانی کوردستان کە لەم ناوچانەنە و زۆرترین قوربانیانی ستەم و هەڵاواردنی قەومی لە رابردوودا لەوان کەوتوە و لە ئێستاشدا مەترسی شەڕ و کێشەی قەومی زۆرتر ئەوان دەکات بە قوربانی، لە راپرسی و بڕیاردان لەسەر ئایندەی کوردستان مافیان نادیدە و فەرامۆش بکرێت؟ چۆن دەکرێت سبەینێ ئەوان لەگەڵ کارێکی ئەنجامدراو و بڕاوە روبەروبن و تەنها ئەوەندەیان بۆ مابێتەوە کە لەگەڵ دەوڵەتی عێراق یان لەگەڵ دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان دەبن؟ بۆ مافیان نییە لە سەرەتاوە لە دروستکردنی ئەو بریارەدا بەشداری بکەن؟ کێ دەڵێ بەشداری ئەوان کار ناکاتە سەر ئەنجامی ریفراندۆم چ بۆ جیابونەوە و چ بۆ مانەوە لەگەڵ عێراق؟ گریمان خەڵکی ناوچەکانی ئێستای هەرێم دەنگیاندا بە مانەوە، ئیتر چ هەڵبژاردنێک لەبەردەم خەڵکی باقی ناوچە کوردنشینەکانی تر دەمێنێ؟ یان بە پێچەوانە ئەگەر خەڵکی ناوچەکانی ئێستای هەرێم دەنگ بدەن بە جیابونەوە، بە چ پێوانەیەک خەڵکی ناوچە کێشە لەسەرەکان ناچارن بەم بریارەی کە رۆڵیان لە دروست کردنیدا نەبوە، ناچاربن بەوەی لەگەڵ لایەکیان بکەون؟ من دەلێم بە پێچەوانەوە دروست لەبەر ئەوەی بەشداری ئەوان کاریگەری دەبێ لەسەر ئەنجامی ریفراندۆم بۆ جیابونەوە لە عێراق یان مانەوە، دەبێ بەشداری لە ریفراندۆم بکەن لەسەر چارەنوسی کوردستان.
دووەم رەنگە یەکێک لە کاریگەریە پۆزەتیفەکانی بەشداری ئەم ناوچانە بەو بارەدا بێت کە دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان وەکو ئەمری واقع نەتوانێ ناسنامەی قەومی و نەتەوەپەرستی کوردی زەق بکاتەوە بۆ ئەوەی دەنگی نەخێر لە دانیشتوانی غەیرە کوردزمانی ئەو ناوچانە وەنەگرێت.
مەبەستی من ئەوەیە لەو ناوچاونەدا دەبێ دەنگدان بۆ دوو مەسەلە بکرێت یەکێکیان مانەوە یان جیابونەوەی کوردستانە لە عێراق، ئەوی تریان دەربارەی ئەوەیە کە لە حاڵی جیابونەوەی کوردستاندا ئەو ناوچانە دەیانەوێ لەگەڵ دەوڵەتی کوردستان بن یان لەگەڵ دەوڵەتی عێراق بمێننەوە. هەر یەک لەمانە ئەگەر بە دەنگدانی خەڵک ببرێتەوە کۆڵێک شەڕ و کێشە و نەهامەتی لە کۆڵ خەڵک دەکاتەوە، هەردوو دەوڵەتیش دەخاتە پیشبرکێی ئەوەوە کە خزمەتگوزاری و مافی زیاتر بە خەڵک بدەن بۆ ئەوەی دەنگی ئەو ناوچانە بەدەست بهێنن. هەڵبەت مەرجێکی چارە هەڵنەگر نییە کە حەتمەن دەنگدان لەسەر هەردوو ئەم مەسەلانە لەو ناوچانەدا بە یەکەوە و لە یەک کاتدا ئەنجامبدرێت، دەکرێت لە پێشدا بە بەشداری دانیشتوانی ئەو ناوچانە ریفراندۆم لەسەر مانەوە یان جیابونەوەی کوردستان بکرێت، پاشان ئەگەر ئەنجامی دەنگدان جیابونەوە بوو، لەو ناوچانە ریفراندۆم بۆ ئەوەش بکرێت کە دەیانەوێ لەگەڵ کام لابن. واتە بە کورتی گرنگ ئەوەیە کە خەڵکی ئەو ناوچانە هەم دەبێ لەسەر دەنگدان بۆ یەکلاکردنەوەی ئایندەی کوردستان بەشداری ریفراندۆم بکەن، هەم دەبێ بۆ یەکلاکردنەوەی کێشەیەک کە لەسەر ئەو ناوچانە هەیە لە رێگای دەنگدان و راپرسی لە دانیشتوانەکەی چارەسەر بکرێت. من وەکو کۆمۆنیستێک لام وایە ئەگەر لە روانگەی بەرژەوەندی خەڵکەوە چاو لەم جۆرە مەسەلانە بکەین کە بوون بە کێشەی سیاسی و مەترسی ئەوە لە ئارادایە کە بکێشێتە جەنگ و ماڵوێرانی، رێگاچارەی دوور لە کارەسات نە دەتوانێ گەڕانەوە بێت بۆ سەرژمێری ١٩٥٧ و نە بەرلەوە و نە دوای ئەوە، هەروەها نە مێژوو نە زانستی کۆمەڵناسی ئەم جۆرە کێشانە چارەسەر ناکات. راپرسی خەڵکەکەی تەنها رێگای گونجاوە بۆ ژێرپێخاڵی کردن و ناکام کردنەوەی ئەو سیاسەتانەی کە دەیەوێ بە جەنگ و ماڵوێرانی یەکلایان بکاتەوە.
تا ئەو جێگایەی بە دواکەوتن یان دوانەکەوتنی ریفراندۆم لەسەر چارەنوسی کوردستان دەگەڕێتەوە، من لام وانییە ئەمە فاکتۆرێکی کاریگەر بێت، لە هەموو حاڵێکدا لە پرۆسەیەکی ٦ مانگیدا کە مەبەست بێت هەلومەرج بۆ ریفراندۆمی گشتی ئامادە بکرێت لە هەمانکاتدا دەکرێت هەمان کار بۆ ئەمەش بکرێت. مەگەر لایەنەکانی ئەم کێشەیە نەیانەوێ بە ریفراندۆم و رای خەڵك یەکلایی بکەنەوە.
د. س:
تا ئێستا به شێوه‌یه‌كی گشتی وتوومانه كه ئه‌بێ كوردستان ببێ به ده‌وڵه‌تێكی غه‌یره قه‌ومی و سێكیولار. به‌ڵام با پرسیاره‌كه وردتر بكه‌ینه‌وه: چ جۆره ده‌سه‌ڵات یان ده‌وڵه‌ت و حكومه‌تێك پێویسته له كوردستاندا دروست بكرێ له‌سه‌ر ده‌ستی كۆمۆنیسته‌كان؟ به واتایه‌كی تر، به شێوه‌یه‌كی گشتی شێوازی ئابوری و سیاسی و یاسایی ئه‌م ده‌وڵه‌ته چۆن ئه‌بێ؟
ر. ا:
با بەر لە هەموو شت ئەوە دووپات بکەمەوە کە لەو وتارەشدا کە ئاماژەتان پێیدا باسم کردوە، دەربارەی ئەوەی کە کۆمۆنیستەکان نابێ بە مەرجی ئەوە دەوڵەتی سەربەخۆ یان جیابونەوە پەسەند و لایەنگری بکەن کە دەوڵەتی سەربەخۆ سێکیولارو غەیرە قەومی بێت. ئێمە لە پێشدا چارەسەری کێشەکەمان بۆ سەرەکیە. دەوڵەتی سەربەخۆ چ دەوڵەتی قەومی کوردی بێت و چ دەوڵەتی سێکیولاری غەیرە قەومی بێت کێشەی کود کۆتایی دەهێنێت. بەم مەنایە ناکرێت بەو مەرجە ریفراندۆم و جیابونەوە پەسەند و پشتیوانی بکەین کە ئەو دەوڵەتەی پێکدێت سێکیولار و غەیرە قەومی بێت. لە راستیدا ئەمانە خۆیان دوو بڕگەی جیاوازن، ریفراندۆم تەنها بۆ وەڵامی ئەو پرسیارە دەکرێت کە خەڵکی کوردستان مانەوە لەگەڵ عێراق یان جیابونەوەی دەوێ، نەک چ جۆرە دەوڵەتێک. بێگومان نابێت ئەمە هیچ لە پێویستی و بایەخی سێکیولار بوون و غەیرە قەومی بوونی ئەو دەوڵەتەش کەم بکاتەوە. بەڵام دەبێ ئەوە رون بێت کە ماهیەتی ئەو دەوڵەتەی پێکدێت دەکەوێتە گرەوی رۆڵ و سەنگ و سوکی هێزو بزووتنەوە کۆمەڵایەتیەکان لە مەیدانی واقع و لە گشت ئەو پرۆسێسەدا، گرێی خواردووە بە بەرامبەرکێی بزووتنەوە سیاسی و کۆمەڵایەتیەکانەوە، ئەگەر کۆمۆنیزم و چینی کرێکار رۆڵێکی قورس و کاریگەری هەبێت نەک هەر دەکرێ ئەو دەوڵەتی سەربەخۆیە سێکیولارو غەیرە قەومی بێت، بەڵکە دەکرێ سۆسیالیستی و دەوڵەتێکی کرێکاری بێت، کە لە هەمانکاتدا لە باڵاترین ئاستدا سیکیولاریزم و غەیرە قەومی بوون مسۆگەر دەکات. بە پێچەوانەشەوە ئەو دەوڵەتەی کە بە رۆڵی بەرجەستەی ناسیۆنالیزم و بە پێی سیاسەت و بەدیلی ناسیۆنالیزم پێکدێت، قەومی و بە ئەگەری زۆر ئاوێتە بە ئیسلامیش دەبێت. بەڵام ئەمە ئەو راستیە ناگۆرێت کە یەکەم؛ کێشەی کورد بە یەکجاری کۆتایی پێ دەهێنێت و دووەم؛ دۆخێکی تازەی ئەوتۆ دەخوڵقێنێت کە هەلومەرج بۆ ململانێی چینایەتی بورژوازی و کرێکار لەبارتر دەکات و راستەوخۆتر ئەم دوو چینە دەخاتە بەرامبەر یەکتری و بوار دەکاتەوە بۆ ئەوەی خەباتی سۆسیالستی چینی کرێکار بکەوێتە سەر راستە رێگایەک بۆ پەرەسەندن و بەهانەیەک نەمێنێتەوە بۆ فریوکاری هاوچارەنوس نیشاندانی کرێکار و بورژوازی کورد. وە سەرئەنجام سێیەم؛ دۆخێکی تازە بۆ گشت بزوتنەوەی ناڕەزایەتی دەخوڵقێنێ و دەوڵەت دەخاتە ژێر گوشاری ئەوەی کە مافە هەمەلایەنەکانی جەماوه‌ری خەڵک بسەلمێنێ و دابینی بکات و لەم بارەیەوە جەنگێکی راستەوخۆ و فرە مەیدان دەکەوێتە نێوان خەڵک و دەوڵەتەوە لەسەر ماف و ئازادیەکان وچی تر دەوڵەت ناتوانێ بە بەهانەی کێشەکانی فیدرڵیزمەکەیان و بەهانەی بێ ده‌ربەستی حکومەتی مەکەزی خۆی لە خواستی خەڵک بدزێتەوە. هەر ئەمەش زەمینەی ئاڵوگۆڕی شۆڕشگێڕانە لەبارتر دەکات تەنانەت لەسەر خودی ماهیەتی دەوڵه‌تیش.
هەرچەند لام وانییە لە پەیوەند بەم مەسەلەیەوە باسی شێوەی ئابوری و سیاسی یاسایی دەوڵەتێک کە کۆمۆنیزم بۆی تیدەکۆشێت جێگایەکی ئەوتۆی هەبێت لە پەیوەند بەم باسەوە، چونکە جارێ کێشەکە لە جێگایەکی ترە، بەڵام بۆ ئەوەی لانی کەم سەرخەتی وەڵامی پرسیارەکەتان نارۆشن نەمێنێتەوە، سەرەتا ئەوە بڵێم کە جۆری پرسیارەکەی ئێوە کاتێک دەڵێی ” چ جۆره ده‌سه‌ڵات یان ده‌وڵه‌ت و حكومه‌تێك پێویسته له كوردستاندا دروست بكرێ له‌سه‌ر ده‌ستی كۆمۆنیسته‌كان”؟ بە ناچاری ئەگەر بمەوێ بە درێژی لەسەری برۆم لە باسی ریفراندۆم و سەربەخۆیی کوردستان دوورمان دەخاتەوە. چونکە وەڵامی دروستی ئەم پرسیارە ئەوەیە کە کۆمۆنیزم بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی کرێکاری خەبات دەکات، ئەگەر لە رووی ئامادەیی زاتیەوە ئاسۆیەکی نزیک بۆ ئەمە لەبەرچاوبوایە، ئەوە زۆر باس و زۆر مەسەلە مەوزوعیەتی نەدەما و باشترین رێگاچارە دەکەوتە دەست بۆ سەرجەم کێشەکان. بەڵام ئەگەر مەبەستی پرسیارەکەی ئێوە ئەوەیە کە به شێوه‌یه‌كی گشتی شێوازی ئابوری و سیاسی و یاسایی ئەو دەوڵەتی سیکیولار و غەیرە قەومیە چییە، کە کۆمۆنیزم لە پەیوەند بە کۆتایهێنان بە کێشەیەکی دیاریکراوەوە خستویەتیەڕوو؟ ئەوە دەتوانم بڵێم لە رووی ئابوریەوە ئەو دەوڵەتە هەر سەرمایەداریە و بەبێ بەرپاکردنی شۆڕشی سۆسیالیستی لە پێشدا دەوڵەت و پاشان سیستەمی سەرمایەداری گۆڕانی بەسەر نایات. بەڵام ئەگەر مەبەستتان ئەوەیە کە لە رووی ئابوریەوە چۆن و بە چی بەڕێوە دەچێت؟ ئەوە دەتوانێ دەوڵەتێک بێت کە لە زۆر روەوە نەک هەر پێداویستیە سەرەتایی و سەرەکیەکانی خۆی دابین بکات، بەڵکو دەتوانێ هەناردەشی هەبێت. لە رووی کشتتوکاڵ و ئاودێری و ئاژەڵداری، لە رووی سەرچاوە کانزاییەکان، لە رووی گەشت و گوزار، لە رووی پیشەسازی جۆراوجۆر، مەوادی خۆراکی لە زەیت و شەکر و برنج و تازە ئەگەر لەبەر باری تەندروستی جگەرە و دوخانیات فەرامۆش بکات، مەوادی بیناسازی، کارەبا ..هتد تا سه‌رده‌مانێك ئەو دەرمانەی لە عێراق (كارگه‌ی ده‌رمانسازی سامه‌ڕا) دروست دەکرا لە رووی کوالێتیەوە لە بەرهەمی زۆرێک لە وڵاتانی دەوروبەر زۆر باشتر بوو تەنانەت شانی لە شانی دەرمانی ئەورپایی دەدا. وە زۆر لایەن و سەرچاوەی دیکە، جگە لەوەی کە سەرچاوەیەکی نەوتی و گازی سروشتی گەورەی هەیە. بەراستی ئەگەر دەوڵەت و دەوڵەتداری و بەڕێوەبردنی کۆمەڵگا مەبەست بێت، نەک تاڵان و بڕۆ و راوڕوتی مافیایی، ئەوە هەمووو ئەمانە بە خێرایی دەکرێت ببوژێنەوە. لەوەش زیاتر خۆ ئەگەر قازانجی سەرمایە بنەما نەبێت بەڵکو دابینکردنی پێداویستیەکانی گوزەرانێکی باش بۆ هاوڵاتان بنەمابێت، لە هەموو ئەو رووانەوە توانا و زەمینەی بوژانەوەی گەورە هەیە. هەموو داهاتەکان دەبێ لە یەک بانکی میللیدا کۆبکرێنەوە و لەژێر کۆنترۆڵی نوێنەرانی باڵای خەڵک (شوراکان)دا بۆ دابینکردنی خۆشگوزەرانی دانیشتوان خەرج بکرێن. دۆخی ئێستا نابێت بە بنەما وەرگرین، ئەوانەی ئێستا دەسەڵاتیان بە دەستە بە مەفهومی بورژوازی و سەرمایەدارییش، مافیان. تەنها کەڵەکەی سامان و توندکردنی لە بانکەکان سەروبنی پرۆژەیانە. ئەو سامانەی بە تاڵانی دەیبەن ئامادەنین و لە راستیدا دڵنیایی ئەوەیان نییە بیشیخەنە کارەوە. لە جێگایەک مافیا دەسەڵاتدار بێت، سەرمایەش ناتوانێ رووی تێ بکات، ئەگینا لە سایەی ئەو هێزی کارە زۆر و هەرزانەدا پیشەسازی ئۆتۆمۆبیلیش لە کوردستاندا پێشبڕکێی لەسەر دەکرا.
لە روی سیاسیەوە دەوڵەتی کوردستان پێویستە دەوڵەتێکی ئازاد و ئازادیخوازبێت، هەموو دەرگاکانی بەروی میدیا و ژورنالیزمی دنیادا بکاتەوە بۆ ئەوەی وێنایەکی ئۆبژێکتیڤ لە دۆخی سیاسی کوردستان نیشانی دنیا بدەن و نەیارانی نەتوانن دێوەزمەی لێ دروست بکەن. سیستەمی شواریی باشترین و ئازادنەترین و هەتا دیموکراسی ترین شێوە و سیستەمی دەوڵەتی و دەسەڵاتدارێتی و بەشداری خەڵکە لە دەسەڵات. دەبێ هەموو پۆستە حکومی و قەزایی و ئیداریەکان بە دەنگدانی راستەوخۆی خەڵک دەهەڵبژێردرێن و هەرکات جێگای رەزامەندی خەڵک نەبوون لاببرێن. دەوڵەتی کوردستان نابێ ناسنامەی قەومی و دینی هەبێت، هەموو هاوڵاتیەکی ئەم کۆمەڵگایە بەدەر لەوەی بە چ زمانێک قسە دەکات و روو دەکاتە کوێ بۆ نوێژکردن یان هەر بڕوای بە دینداری نییە، هەموان هاوڵاتی یەکسان بن. هەموان بە یەکسانی بۆیان هەێیت بۆ هەموو پۆست و بەرپرسیارێتیەک خۆیان بەربژێر بکەن و بتوانن دەنگی متمانەی خەڵک بەدەست بهێنن، هەموو جۆرە دابەشکاری و دەستەبەندیەکی قەومی و دینی و تائیفی قەدەغە بێت، بۆ نمونە هاوڵاتیەک بە کوردی یان بە عەرەبی یان بە تورکمانی قسە دەکات مافی ئەوەی هەبێت بتوانێ بە پێی پێوانە گشتیەکان کە بۆ هەر پۆستێک دیاری دەکرێت، خۆی بۆ سەرۆکی دەوڵەت بەربژێر بکات و دەنگی متمانەی خەڵک بەدەست بهێنێت. دابەشکردنی پۆستەکان چ لە شوراکاندا و چ لە کابینەی حکومەتی و چ لە پۆستە قەزایی و ئیداریەکاندا لەسەر بناغەی نوێنەرایەتی کردنی قەوم و تائیفە و دین، واتە ئەو گاڵتەجاڕیەی ئێستا لە عێراق و کوردستاندا بە شانازیەوە وەکو رەچاوکردنی مافی دەستەواژەی پوچی “پێکهاتەکان” بە تەواوی قەدەغە بێت، هەرکەس بۆ هەر پۆستێک هەڵدەبژێردرێت لە سنوری کارو دەسەڵات و ئەرکەکانی خۆیدا دەبێ نوێنەرایەتی یەکسانی هەموو هاوڵاتیان بێت، لە دەستور و یاسای ئەو دەوڵەتەدا دەبێ (هاوڵاتی) دەستەواژەی ئەوەڵ و ئەخیر بێت نەک قەوم و دین و تائیفە و..هتد. هەر لە بنەڕەتەوە دەبێ دەستەواژەی “کەمایەتی و مافی کەمایەتیەکان” کە مانای کردنیانە بە هاوڵاتی پلەدوو قەدەغە بێت، هەموان وەکو یەک هاوڵاتی یەکسان و خاوەنی مافی یەکسانبن. هەموانیش بۆیان هەبێت بە زمانی دایکی خۆیان لە هەموو جێگایەکی فەرمی و نافەرمیدا قسە بکەن و بخوێنن.
لە رووی یاساییەوە، دەبێ هەموو هاوڵاتیان لەبەرامبەر یاسادا لە ماف و ئەرکدا یەکسانبن، دین بە تەواوی لە دەوڵەت و پەروەردە و فێرکردن جیابێت، ببێت بە کاری تایبەتی هەر هاوڵاتیەک، هەرکەس ئازادە کێ ئەپەرستێ و رووئەکاتە کوێ بۆ نوێژکردن یان هیچ لەمانە ناکات و دینی نییە. دەوڵەت نابێ هیچ خەرجێک بۆ کاروبار و برەودان بە هیچ ئاین و بیروباوەڕێک خەرج بکات، ئەوە ئەرکی پێڕەوانی دین و بیروباوەڕەکانە کە لەسەر حیسابی خۆیان خەرج بکەن بۆ بڵاوکردنەوەی پەیامی خۆیان و بیروباوەڕەکانیان. ژن و پیاو دەبێ لە هەموو بوارێکدا یەکسان و هەر جۆرە هەڵاواردنێک لەسەر بناغەی جنس قەدەغە و روبەرووی سزای قانونی بێتەوە. ئازادی بێ قەیدوبەندی سیاسی و حزب دروستکردن و رێکخراو دروستکردن و رادەربڕین و رەخنەگرتن و ناڕەزایەتی دەربڕین، دەوڵەت نابێ هیچ جۆرە بیروباوەڕ و ئایدۆلۆجیایەکی هەبێت، لە جیاتی ئەوە لە هەموو بوارێکی سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتیدا کۆمەڵێک یاسا پەسەند بکرێت کە راستەوخۆ لەسەر بناغەی ئازدی و ماف و خۆشبەختی ئینسانی و هاوڵاتیان داڕێژرابن و ئەوەی گرنگ نییە ئەوەیە کە لە گەڵ چ ئایدۆلۆژیەک دەکەونە ناکۆکیەوە.
لە هەمو ئەو بوارانەدا دەکرێت زۆر زیاترو وردتر لەسەری برۆین بەڵام لاموایە بۆ دانی دیدکی گشتی ئەوەندە بەس بێت و باسەکە لەوە درێژتر نەکەینەوە. بە تایبەتی بەڕای من ئەم باسە لە پەیوەند بە ریفراندۆم و سەربەخۆیی کوردستانەوە لاوەکین. لەو جێگایەی ریفراندۆم بە کردەوە دەکەوێتە دەستورەوە و ٦ مانگ دیاری دەکرێت بۆ ئەوەی لایەنەکان لە فەزایەکی ئازادا پێشنیارو بەرنامەی خۆیان بخەنە بەردەسی خەڵک، دەکرێت ئەم مەسەلانە هەمەلایەنەتر و وردتر باس بکرێن. لەوەش زیاتر کاتێک ریفراندۆم ئەنجم دەدرێت و دۆخەكه دەگاتە سەر دامەزرانی دەوڵەتی سەربەخۆ ئەوکات ئەمانە دەبن بە بنەمای کێشمەکێشی بزووتنەوە و هێز و چینەکان. بەڵام جارێ کێشەکە لە سەر خودی ریفراندۆمە.
د. س:
پێتان وایە کێشە لەسەر شارێکی وەکو کەرکوک کە سەرچاوەیەکی نەوتی گەورەیە بە ئاسانی و لەسەر بناغەی ئەنجامی دەنگدانی خەڵکەکەی بە لایەکدا بکەوێت و هیچ لایەک لە دەوڵەتی عێراق و دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان مل بەوە بدات کە لەسەر بناغەی دەنگدانی خەڵک دەست لەو سەرچاوە نەوتیە هەڵگرێت؟
ڕ.ا:
بە بڕوای من ئەمە مەسەلەیەکی زۆر پڕكێشه‌یه و هۆیەکی سەرەکی دژواری پێکنەهاتنە لەسەر ئەم شارە. تەنها سەپاندنی ئەو حوکمە دەتوانێ بیبڕێتەوە کە ژیان و چارەنوسی خەڵک و دانیشتوانەکەی گرنگترە لە نەوت. بێگومان ئەمە بە ئاسانی ناسەپێ و خودی دەنگدانی خەڵک گرنگە بەڵام بە تەنها یەکلایی ناکاتەوە، تا ساڵەهای ساڵ بەهانە زۆرو زەبەندە تا هەر یەک لەم دوو دەوڵەتە و هەتا هەر هێز و تاقمیکی فاڵانژ و قەومپەرست بە هەموو جۆرەکانیەوە، پێداگری لەسەر دانی ناسنامەی قەومی خۆیان بەم شارە بکەن و بیکەنەوە بەهانە و بنەما بۆ شەڕو کێشەی نەبڕاوە. گونجاوترین رێگا بۆ کۆتایهێنانی کێشە لەسەر نەوت و پاراستنی خەڵک لە ئاگری شەڕو کێشە، بەبڕوای من پێکهاتنێکی سیاسی فەرمیە، بەدەر لەوەی کە بەپێی ئەنجامی ریفراندۆم کەرکوک دەکەوێتە سەرکام دەوڵەت، لە نێوان هەردوو دەوڵەت بە سەرپەرشتی ناوەندێکی نێودەوڵەتی بۆ نمونە نەتەوە یەکگرتوەکان، سەبارەت بەوەی کە داهاتی نەوتی کەرکوک بەشێکی بۆ بوژانەوە و خزمەتگوزاری و خۆشگوزەرانی خەڵکی ئەم شارە خەرج بکرێت کە لە دەیان ساڵی رابردوودا زەرەر و زیان و وێرانکاریەکی زۆر گەورەی بەرکەوتوە، ئەودوای داهاتەکەشی دابەش بکرێت لە نێوان هەردوو دەوڵەتدا.
