تونس، قەیرانی حکومەتی، کێشە لەسەر چیە؟

خەسرەو سایە

بڕیارەکانی سەرۆک کۆماری تونس، قیس سەعد، لە٢٥ی حوزەیراندا، کۆمەڵگای تونسی بەشێوەیەکی دراماتیکی خستە دۆخێکی سیاسی تازەوە. هەڵوەشانەوەی پەرلەمان و لەکارخستنی حکومەت و گۆڕانکاری لەدادگای باڵادا، لەگەڵ ئەوەدا کەسەلماندی “شەرعیەتی پەرلەمانی و دیموکراسی و دەنگدانی خەڵک” جگەلە ڕوالەتێکی فریوکارانە زیاتر شتێکی تر نیە، و چینی بۆرژوازی هەمیشە ئامادەیە لەپێناو بەرژەوەندیەکانی خۆیدا، بیخاتە ژێر پێوە، هاوکات نیشانەیەکە بۆ قوڵبونەوەی قەیرانێكی قوڵی سیاسی و ئابوری و سەردەرهێنانی دەورەیەکی تر لەکێشمەکێشە چینایەتیەکان لەم وڵاتەدا. لەبەرامبەر ئەم گورانکاریانەشدا، هەریەک لەباڵەکانی چینی دەسەڵاتدار، ئیدعاو پاساوی خۆیان هەیە.

لەسەرێکەوە ناسیونالیزمی پڕۆ غەربی، بەلایەنگری وڵاتانی عەرەبی، بەڕابەری سەعد قەیس و بەپشت بەستن بەدەستور وسوپا و دەزگا ئەمنیەکان و بەپاساوی گەندەڵی و بەناوی پشتگیری لەخواستەکانی خەڵکی ناڕازیەوە، باڵی ڕەقبی خۆی لەجومگە سەرەکیەکانی دەسەڵاتدا وەدەرناو خستیە کەنارەوە. لەبەرامبەریشدا باڵی ئیسلام گەرا و ڕاشد غەنوشی و سەرانی حزبی نیدائی تونسی، کەحکومەت و وەزارەتەکانیان بەدەستەوە بوو، ئەم هەنگاوانەی سەرۆک کۆماریان بە “کودەتایەکی ترسناک” بەسەر شەرعیەتی پەرلەمانی و دیموکراسیدا”، ناوزەدکرد. لەم نێوەشدا، لایەنگرانی دیموکراسی و هەموو ئەوانەی کەبەعەینەکی چەپ و سکولاریزمەوە، ئەم ڕووداوانەیان لێکدایەوەو بەم یان بەوشێوەیە کەوتنە داکۆکیکردن لەبڕیارەکانی سەرۆک کۆمارەوە و پێیانوایە کەڕووداوەکان لەکێشمەکێشی نیوان “کۆنەپەرسی ئیسلامی و پێشکەوتنخوازی و سکولاریزم” و لەنیوان “دیموکراسی و سەرکوتگەری ئیسلامی”دایە. بەلام حەقیقەتی ئەم ڕووداوانە چیە و ڕیشەی ئەم گۆڕانکاریانە، کەوا لەناکاو دەستی بۆ براوە لەچیدایە؟

شۆڕشی تونس کەلەساڵی ٢٠١١دا، بورکانێکی شۆڕشگێرانەی لەجەستەی جیهانی عەرەبی بەردا و بەهارێکی بەڕیخست، توانی دوژمنێک لەعەزر بدا و پایەکانی دەسەڵاتدارێتی چینی بۆرژوازی و سەرمایەداری بلەرزێنی، بەڵام بەوهۆیەوە کەخەڵکی کرێکارو زەحمەتکێش و ناڕازی لەدەوری بەدیلی چینایەتی و سەربەخۆی خۆیان ڕێکخراو نەبوون و نەیانتوانی دەستبەرن بۆ ڕیشەکانی ئەو بێعەدالەتی و جیاکاریەی کە لەنێوان ئوردوی کارو سەرمایەدا لەئارادایە، لەنیوەی ڕێدا ڕاوەستاو بەرامبەر بە ئامانجە بنەڕەتیەکانی خۆی چۆکی دادا.

سەرەڕای سەرنەکەوتنی شۆڕشی تونس، بەڵام یەکێک لەو ئەنجامانەی بەدوای خۆیدا هێنای قوڵبوونەوەی قەیرانی حکومەتی وتوندبوونەوەی کێشمەکێشی نێوان باڵەکانی بۆرژوازی و ڕەوت و حزبەکانیەتی. بێتوانایی چینی دەسەڵاتدار لەپێکهێنانی سەقامگیری سیاسی و ئابووری، و هەروەها هەڵوەشاندنەوەو ناکام مانەوەی حکومەتە کاتیە یەک لەدوای یەکەکانی بۆرژوازی و شکستی ئیئتیلاف و بلۆکە حزبیەکان لەدابەشکردنی جومگەکانی دەسەڵاتدا، دوو نیشانەی بەرجەستەی ئەم واقعیەتەیە.

هاتنەسەرکاری ڕاشد غەنوشی وەک یەکەمین حکومەتی دوای ڕوخانی ڕژێمەکەی بن عەلی و شکستهێنانی حکومەتە کاتیە یەک لەدوای یەکەکانی چینی بۆرژوازی لەتونس تا ڕوداوەکانی ئەم دواییانە، ئەو ڕاستیەش بەرجەستە دەکاتەوە کە سەرجەم ڕەوت و حزبەکانی چینی بۆرژوازی، لەبەرامبەر ئەو دۆخەدا کەبەدوای شۆڕشی ساڵی ٢٠١١ هاتۆتەکایەوە و بەتایبەتیش لەبەرامبەر خەڵکی کرێکارو زەحمەتکێشدا، کەهێشتا بۆ خواستەکانی خۆیان یەخەی دەسەلات دەگرن، ناکام ماوەتەوەو لەبێ ئاسۆیدا دەستوپێ دەکوتن.

بەڵام ئەمە هێشتا ڕیشەکانی ئەو قەیران و بنبەستەی کەچینی بۆرژوازی لەتونس لەگەڵی بەرەوڕووە بەیان ناکات. کەوایە دیسانەوە ڕیشەی ئەم قەیران و کێشمەکێشەی نیوان باڵەکانی بۆرژوازی لەکوێدایە؟

بێگومان ڕووداوەکانی ئێستای تونس بەدەر نییە لەو کاریگەریانەی کە دونیای سەرمایەداری و کێشمەکێشی نێوان هێزە ئیمپریالیستی و مەحەلیەکان، لەپێناو دابەشکردنەوەی دەسەڵات و ناوچەکانی نفوز و بازاڕی سەرمایە، تێیدا چەقیوە. قەیرانی ئابوری جیهانی و سەرهەڵدانی پەتای کڕۆنا لەپاڵ درێژەکێشانی جەنگ وتیرۆر، تا پێکدادانە نێوخۆیەکان و ئەو ناسەقامگیریە ئابوری و حکومەتیەی کە بۆرژوازی لەگەڵی بەرەوڕووە، هاوکات هاتنەمەیدانی ئیعترازێکی بەرینی کۆمەڵایەتی، کەهێز لەچینی کرێکارو جەماوەرێکی فراوانی بێبەشان وەردەگرێ، بەیەکجاری بۆرژوازی جیهانی خستۆتە تەنگانەیەکی بێ چارەوە. بەدڵنیایەوە هەموو ئەم دۆخە، بەڕاستەوخۆ وناڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر ڕوداوەکان و کێشمەکێشە سیاسی و چینایەتیەکان لەوڵاتی تونس داناوە.

لەلایەکی ترەوە، دۆخی تایبەتیتری سیاسی و ئابوری تونس و ڕەوتی خەباتی چینایەتی، ئێمە دەباتەوە سەر ڕیشەی ئەو گۆڕانکاریانەی کەئێستا لەم ولاتەدا بەڕی کەوتووە:

لەڕووی سیاسیەوە:

وتمان شۆڕشی ساڵی ٢٠١١، قەیرانێکی حکومەتی بەردەوامی هێنایەکایەوە. سەرەتا حکومەتەکەی ڕاشد غەنوشی ئینجا هەردوو حکومەتەکەی “جەبالی” و”عەلی عەریز”، کەلەلایەن ڕەوتی ئیسلامگەرای نەهزەوە هاتنە سەرکار. بەدوای ئەمانیشدا، پێکهاتنی حکومەتە تەکنۆکراتەکەی”مەهدی جومعە” لەساڵی ٢٠١٤دا. پاشان هەردوو حکومەتەکەی حزبی نیدائی تونسی لەساڵانی ٢٠١٥ و٢٠١٦دا، بەسەرۆکایەتی هەریەک لە”حەبیب سەید” و”قائید سبسی”. دیسانەوە هاتنە سەرکاری حکومەتەکەی “فەلاحی” تا هەڵبژاردنەکەی ساڵی ٢٠١٩ و پێکهێنانی حکومەتێکی ئیئتلافی بەسەرۆکایەتی هیشام مەشین.. هەموو ئەمانە پڕۆسەیەکی زنجیرەیی لەقەیرانی حکومەتی لەتونس، دەخەنەڕوو، کەلەماوەی ١٠ساڵی دوای شۆڕشدا، ١٠ جار حکومەتی تێدا پێکهاتوەو هەڵوەشاوەتەوە، بەبێ ئەوەی ڕۆشناییەک بۆ دەربازبوون لەم قەیرانە لەخۆیدا بخوڵقێنێ.

لەدوا وێستگەدا، هەڵبژاردنەکانی ساڵی ٢٠١٩دا، ئەگەرچی قەیس سەعد توانی زۆرینەی دەنگەکان بەدەست بهێنی و بچێتە پۆستی سەرۆک کۆمارەوە، بەڵام هەروەک ئەوەی هیچ یەک لەحزبەکان ڕێژەی تەواویان بۆ پێکهێنانی حکومەت بەدەست نەهێنا، بەناچاری کۆکتێلێک لەڕەوتە ناکۆک بەیەکەکانی چینی بۆرژوازی حکومەتێکی ئیئتلافیان بەهەزارویەک تەنگژەو ئاڵۆزیەوە، پێکهێنا و “ئەلیاس خەفاف”یان کردە سەرۆک وەزیران. لەمانگی حوزەیرانی ٢٠٢٠دا ئەلیاس خەفاف لە حکومەتەکەی کشایەوەو لەسەر بنەمای دابەشکردنی جومگەکانی دەسەلات لەنێوان سەرۆک کۆمارو حزبی نەهزەی ئیسلامی و نیدائی تونسدا، هیشام مەشیشی لەحزبی ندائی تونس، کرایە سەرۆک وەزیران. بەڵام ئەم حکومەتەش نەک هەر نەیتوانی چینی بۆرژوازی و سیستەمەکەی لەو تەنگانەو لەو کێشە ئابوری و سیاسیانە ڕزگار بکات، کەبەرۆکی پێ گرتبوو، بەڵکو خۆی لەبەردەم شەپۆلەکانی جوڵانەوە جەماوەریەکاندا ڕانەگرت و سەرەنجام بەبڕیارەکانی قەیس سەعد وەلانرا.

لەڕووی ئابوریەوە:

ڕەنگادانەوەی قەیرانی جیهانی سەرمایەداری لەسەر ئابوری تونس جگەلەوەی بازاڕی کارو کاڵا و پڕۆژە ئابوریەکانی بەیەکجاری توشی راوەستان کرد، هاوکات کۆی بەرهەمی نەتەوەیی، بەریژەی ٢١.٤٪  بەرەودواو برد و قەرزەکانی سەر حکومەتی بۆ ئاستی لە٨٥٪ هەڵکشاند و لەگەڵ کەمهێنانێکی گەورە لەبودجەدا بەرەوڕوکردەوە. بەڕادەیەک کەحکومەت توانای دابینکردنی موچەی کارمەندان و خزمەتگوزاریەکانی وەک ئاو وکارەبا وخزمەتگوزاری تەندروستی لەدەستدا.

پەتای کڕۆنا لەگەڵ ئەوەدا کە زەربەیەکی کاریگەری لەبەرهەمە پیشەسازیەکاندا وبەڕیژەی لە٧٨٪ کەمیکرد، هاوکات بواری گەشتوگوزار کە گرنکترین کەرتە ئابوریەکانی تونسە، بەهۆی ئەم پەتایەوە، بەیەکجاری فەلەج کرد و بەدوای خۆشیدا ڕێژەی بێکاری تاکۆتایی ساڵی ٢٠٢٠ بۆ ئاستی لە٥٦٪ هەڵکشاند. وەک بەرئەنجامێک لەم دۆخە ئابوریە، پەرەسەندنی دیاردەی هەژاری و نەداری، تاوان و دزی و بێخانەولانەیی تا نەبوونی خزمەتگوازاریەکان و دەیان دەردومەینەتی تر یەخەی بەمەحرومانی کۆمەڵگا گرت.

داڕمانی سیستەمی تەندروستی لەبەردەم بڵاوبوونەوەی پەتای کۆڕۆنادا، کۆمەڵگایەکی ١١ ملیۆنی، بەنزیکەی یەک ملیۆن توشبوو بەم پەتایەو زیاتر لە٦٠ هەزار قوربانیەوە، لەبەردەم کارەساتێکی گەورەی ئینسانیدا ڕاگرتوە. ئەمە لەکاتێکدایە کەحکومەت تەنها توانیویەتی لە٤٪ی هاوڵاتیان ڤاکسین بکا، کەئەوانیش لەبازنەی بەرپرسان و چینی سەرمایەدار و دەوڵەمەنداندا قەتیسە.

بەڵام فاکتۆرێکی سەرەکیتر لەوەی کە تائیستا ئاماژەمان پێداوە و دەمانباتەوە سەر ڕیشەی ئەو قەیرانە حکومەتیەی کەدرێژەی هەیە، ئەو بزوتنەوە ناڕەزایەتیە چینایەتیەی کارگەران و جەماوەری زەحمتکێشی تونسە. بزوتنەوەیەک کە لەشۆڕشێکدا دەسەڵاتەکەی بن عەلی لەگۆڕناو بەدرێژایی ١٠ساڵی ڕابردووە یەخەی بەچینی بۆرژوازی و حکومەتە یەک لەدواییەکەکانی گرتووە. خۆپیشاندان و گربوونەوە جەماوەریەکان، مانگرتنە کرێکاریەکان لەئاستی سەراسەری و شارەکان و کارگەو ناوەندەکانی کاردا، بەردەوام لەدژی گەندەڵی و ناعەدالەتی کۆمەڵایەتی و بۆ نان و کارو یەکسانی، شەقامەکەنی کردۆتە سەنگەری خۆی و تادێت بەهێز دەبێ و ئەزمونەکانی کۆدەکاتەوە ودەسەڵات دەلەرزێنێ. ترسی دەسەڵات لەم جوڵانەوەیە کەوێرای کرێکاران، لاوان و ژنان و جەماوەری مەحروم تێیدا بەشدارن، لەوەیە کەئەم بزوتنەوەیە دۆخەکە بۆسەر ئاستی یەک تەقینەوەی کۆمەڵایەتی ببا و نەک هەر دەسەڵات، بەڵکو سەرتاپای سیستەمی سەرمایەداری ڕابماڵێ و دەستی چینی بۆرژوازی و سەرمایەداران لەیەخەی کۆمەڵگا بکاتەوە.

دەستبردنی دەسەڵات بۆ تیرۆری ڕابەران و هەڵسوراوان، لەپێشیانەوە تیرۆری بەلعید و ئیبراهیمی، سەرکوتی خۆپیشاندانەکان و پەنابردن بۆ دەستگیرکردن، تا پەلاماردانی بارەگای ئیتحادی شوغڵ و ڕێکخراوەکانی ژنان وداخستنی میدیاکان و لەولاشەوە دەست ئاوەڵاکردنی مەلاو بانگخوازی ئیخوانەکان، تا دەرکردنی کۆمەڵە یاساو بڕیارێک لەڕاستای بەرتەسک کردنەوەی ئازادیەکان و قەدەغەکردنی خۆپیشاندان و گردبونەوەکان.. هەموو ئەمانە بۆ سەرکوتکردنی ئەم بزوتنەوە چینایەتیەو بۆ دورخستنەوەی ئەو مەترسیەیە کەخستویەتیە دڵی سەرجەم حزب و ڕەوتە بۆرژوازیەکانەوە.

بەم شێوەیە قەیرانی حکومەتی لەتونس، مەسەلەی دەسەڵاتی بەکراوەیی هێشتۆتەوە. بەڵام ناوەڕۆکی شەڕو دەعوای باڵەکانی بۆرژوازی ڕووی لە چیە؟

بەپێچەوانەی ئەوانەوە کە پێیانوایە کێشمەکێشەکانی ئێستا لەسەر دیموکراسی و سکولاریزمە و لەبەرامبەر کۆنەپەرستی ئیسلامی سیاسیدایە، ناکۆکی وکێشمەکێشەکان، لەجەرگەی قەیرانێکی حکومەتی موزمین و بێ ئاسۆییەک کەچینی دەسەڵاتدار تێیدا چەقیوە، لەسەر چۆنیەتی تێپەڕکردنی ئەم قەیرانە و گێرانەوەی جێگیری دەسەڵاتی سیاسی وحکومەتی پایەداری بۆرژوازیە، بەجۆرێک کە زەمیە کۆمەڵایەتیەکان ئامادەبکات بۆ دوبارە سازدانەوەی پەیوەندیەکانی کاروسەرمایە کە لەسایەیدا، کاری هەرزان و کرێکاری بێدەنگ، ببێتە بنەمای ڕێکخستنەوەی دووبارەی چەرخەکانی ئابوری و بەرهەمهێنانی سەرمایەداری بێت. بێگومان هەنگاوی یەکەم لەم ڕاستایەدا سەرکوتی بزوتنەوە ناڕەزایەتیەکانی ئێستاو بێدەنگکردنی خەڵکی کرێکارو زەحمەتکێشە. کودەتایەکیش کە باسی لێوە دەکرێ، لەئەنجامدا ڕووی لەسەرکوتکردنی ئەم بزوتنەوەیەیە. لەم چوارچیوەیەشدا ئەوە سەرۆک کۆمار، قەیس سەعدە کە شمشێری دەستوری هەڵبرێوە و بەناوی خەڵکەوە، مەبەستیەتی سواری شەپۆلی ناڕەزایەتیەکان ببێ و بە ئیدعای “جەنگ لەدژی گەندەڵی و کۆنەپەرستی” یەوە، جەماوەر بخاتە پشت سەری خۆیەوە، لەبەرامبەر ڕاشد غەنوشی و ئیسلامیەکان و حزبە هاوئاوازخوێنەکانی ڕایان بگرێ و وەدەرنانیان لەجومگەکانی دەسەڵات بکاتە ڕێگایەک بۆ سەرکوت و دامرکاندنەوەی خەبات و ناڕەزایەتیەکانی خەڵکی کرێکارو زەحمەتکێش و لەئەنجامیشدا کۆتایی بەو قەیرانە حکومەتیەی کەهەیە بهێنێ. بەتایبەتیش لەکاتێکدا کەهەوڵە بێهودەکانی ڕاشد غەنوشی و ئیسلامی سیاسی بۆ گێرانەوەی نیزام و هێنانەوە سەرکاری حکومەتەکەی، لەژێر ناوی “شەرعیەتی پەرلەمانی ودیموکراسی”دا و بەدوای ئەزمونی شکستخواردووی چەند جارەیدا، دژە شۆڕشبوونی ئەم ڕەوتەی لەبیرو هۆشی خەڵکی کرێکارو زەحمەتکێشدا چەسپاندووە. تائەو جێگەیەشی بەچینی کرێکارو کۆمونیزم دەگەڕیتەوە، ڕووداوەکانی ئەم دواییانەی تونس و درێژەکێشانی قەیرانی دەسەڵات، جارێکی تر چینی کرێکارو کۆمۆنیزم بانگەواز دەکات بۆ کۆکردنەوە و هێنانەمەیدانی ڕیزی سەربەخۆی چینایەتی خۆی بەرامبەر بەگشت باڵەکانی چینی بۆرژوزای و بەدەستەوەگرتنی دەسەڵات و بەکردەوە دەرهێنانی بەرنامەی سۆشیالستی خۆی. ئەمە تەنها ئەو ئومیدەیە کە لەدڵی قەیرانی ئیستای دەسەلاتدا، ئیمکانی ئەوەی هەیە کەبەهەوڵی پێشڕەوانی چینی کرێکارو کۆمۆنیستەکان، چرۆ وگوڵ بگرێ.

٩/٨/٢٠٢١