hkkurdistan
نوسین و ئامادەکردنی نوری بەشیر
پەرلەمانی عێراق رۆژی ٤ی ئاب خوێندنەوەی یەکەمی بۆ یاسای پێشنیارکراوی هەموارکردنەوەی یاسای باری کەسێتی ژمارە ١٨٨ی ساڵی ١٩٥٩ کرد، پەرلەمان بڕیاری کۆتایی بۆ دانیشتنی داهاتوو داناوە. ئەم هەوڵانە پێشتر لە ٢٢ی تەمموزی ٢٠٢٤دا لەلایەن ژمارەیەک پەرلەمانە شیعەکانەوە قسەوباسێکی لێکرابوو، هەروەها ئەمە یەکەمجار نیە کە هێزە میلیشیا شیعەکانی ناو پەرلەمانی عێراق دەست بۆ ئەوە دەبەن کە یاسای باری کەسێتی ئاڵوگۆڕی بەسەردا بهێنن بەپێی یاسای مەزهەبی کەخۆیان دەیانەوێت، لە ساڵەکانی ٢٠١٤و ٢٠١٧دا، هێزە شیعەکانی ناو پەرلەمان ئەم پێشنیارەیان پێشتر خستە بەردەم پەرلەمان کە بەیاسای جەعفەری ناسراوە.
ڕەشنووسی یاسای باری کەسی جەعفەری کە لەلایەن وەزیری دادی ئەوکات، حەسەن ئەلشەمەرییەوە پێشکەشکرا، مشتومڕ و توڕەییەکی بەرفراوانی لەلایەن؛ ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی، و هێزە چەپ و کۆمۆنیستەکانەوە روبەورووکرایەوە و بە پێشێلکارییەکی جددی مافی منداڵانیان زانی، چونکە ڕێگە دەدات، هاوسەرگیری لەگەڵ کچێکی تەمەن نۆ ساڵان بکرێت. ئەوەبوو لەژێر ئەو فشارەدا ناچار بە پاشەکشە بوون. بەڵام بەردەوام لەهەوڵدابوون بۆئەوەی لە دەرفەتێکی دیکەدا ئەم یاسایە بسەپێنن، بەتایبەت بەدوای ئەوەی کە لەگەڵ باڵە سونیەکانی نێوپەرلەمان رێکەوتنیان کردوە، ئەوەش لە بەرامبەر دەرکردنی یاسای “لێبوردنی گشتی” کە لەلایەن سوننەکانەوە خراوەتە بەرباس کە عەرەبێکی سوننی زۆری تێدایە.
لەم پرۆژەیاسا نوێیەدا دەیانەوێ ئەم خاڵانە جێگیربکەن: یەکەم؛ رێگە دان بە زەواجی منداڵان لە تەمەنی ٩ ساڵیەوە. دووەم؛ پیاوانی ئایینی ئەتوانن منداڵان مارەبکەن بێئەوەی بگەڕێنەوە بۆ دادگا واتە لەدەرەوەی دادگا لەژێر دەستی مەلا و شێخی مەزهەبیدا پرۆسەی هاوسەرگیری بەڕێوەبچێت. سێهەم؛ مەسرەف کردن بۆ ژنان مەرجدارە بە “چێژوەرگرتنی سێکسی” پیاوانەوە. چوارەم: منداڵ لە تەمەنی دوو ساڵیەوە ئەدرێت بە باوکی لە حاڵەتی جیابوونەوەیدا بەبێ رەزامەندی دایکی.
ئەگەر ئەم هەوڵەی کە ناویانناوە هەمواری یاسا لە پەرلەمان تێپەڕێت ئەوا نەک هەر هیچ مافێك بۆ ژنان و منداڵان لە عێراق و کوردستاندا ناهێڵێتەوە، بەڵکو ژنان و کچانی منداڵ دەکاتە کۆیلە و کەنیزەک و کاڵایەکی سێکسی پیاوان و بەدوای خۆشیدا چەندین دیاردەی قێزەونی وەک فرەژنی، زەواجی مسیار و سیغە، پەرەپێدەدا و بە یاسایی دەکات.
پرۆژە یاسای ناوبراو رووبەڕووی ناڕەزایەتی بەرفراوانی جەماوەی بووەتەوە لەئاستی کۆمەڵگای عێراق و کوردستان و بگرە جیهانیشدا. بەشێک لەمیدیا عەرەبی و جیهانیەکان ئاماژەیان بە خەسڵەتی کۆپەرستانەو دژی ئینسانیبوونی ئەم پرۆژە یاسایە کردوە. لەوانە؛ بی بی سی و هەروەها رێکخراوە جیهانیەکانی وەکو هیومان ڕایتس ۆچ ئەو دەسکاریانەی کە لە یاسای باری کەسێتی ١٨٨ی عێراقی ١٩٥٩دا پێشنیارکراوە دایە بەر ڕەخنەی توندو بە هێرش بۆسەر مافی مرۆڤ دایەقەڵەم.لەسەر ئاستی ناوخۆدا، دەستبەجێ حزبی کۆمۆنیستی کرێکاریی عێراق و کوردستان دژی هەوڵە قێزەونەی پەرلەمانی عێراق وەستانەوە. بێجگە لەوان، چەندین لایەنی دیکەی بەرگریکار لە ماف و ئازادیەکانی ژنان و مناڵان دژی ئەم هیرشە بۆسەر ژنان و مناڵان وەستانەوە. بەگوێرەی ڕاپرسیەکی تیمی ڕاپرسی عێراقی، زیاتر لە ٧٣.٢٪ی عێراقییەکان دژی ئەم هەموارکردنەوەی یاسای باری کەسێتیەن و بەگوێرەی ڕاپرسییەکە ٨١.٦٪ی بەشداربووان دەیانەوێت یاسای باری کەسێتیی مەدەنی بێت. هەروەها رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و دەیان کەسایەتی سیاسی و جەماوەری و چەندین کەمپین دژی ئەم پرۆژە یاسایە دەنگیان هەڵبڕیوە. خۆپیشاندانی ناڕەزایەتی ژنان و پیاوانی یەکسانیخواز لەزۆرێك لە شارەکانی عێراق وکوردستاندا بەڕێخراوە، لەوانە: ” بەغداد، نەجەف، موسڵ، ، ذیقار، بابل، دیوانیە، كەركوك، سلێمانی”.لە بەغدادی پایتەخت خۆپیشاندانی ناڕەزایەتی ژنان و پیاوان کە نزیکەی٥٠٠ کەس بە بەپلاکارت و وتنەوەی دروشمەکانی؛ (نا بۆ جیاکاری، نا بۆ زاڵبوون)، ( نا بۆ بەشودانی منداڵان)، (هاوسەرگیری منداڵانی خوار تەمەنی یاسایی تاوانە دژ بە منداڵ)، (ئێمە ئەو یاسایانە ڕەتدەکەینەوە کە کەرامەتی ژنان دابەزێنن)، (من کۆیلە نیم، ئازادم)، (بەڵێ بۆ یەکسانییەکی تەواو لە نێوانیاندا ژن و پیاو و نەخێر بۆ یاسا کۆنەپەرستانەکانتان)، ( نا بۆ پەرلەمان کە هاوسەرگیری کچانی خوار تەمەنی یاسایی بڕیاردەدات) و (سەردەمی کۆیلەی ژنان کۆتاییهاتووە و قبوڵ ناکەین کە ژن وەک کۆیلە مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت) کە وێنە و دیمەنە ڤیدیۆییەکان میدیای دنیای داگیرکرد. هەروەها لە نەجەف، لە خۆپیشاندانی ناڕەزایەتی ژنان و پیاوان ئەنجامدراو ڕووبەڕووی هێرشی مەلا دینیەکان بووەنەوە.
“هاوپەیمانی ١٨٨”، کە لە کۆمەڵێك ڕێکخراوی کۆمەڵگای مەدەنی و هێزە سیاسی و مەدەنییەکان، هەڵسوڕاوان، کەسایەتی کاریگەری ژنان و پیاوان پێکدێت و لە ٨ی ئابدا خۆی ڕاگەیاند و دژی ئەم پرۆژە یاسایە وەستایەوە. سەنتەری پارێزگاری لە مافەکانی مناڵانی کوردستان و ژمارەیەک رێکخراوەی ژنان لە کوردستان لەوانە؛ لە لەکوردستان ڕێکخراوی ژنانی کوردستانی زەحمەتکێشان، کۆمەڵەی ئافرەتانی کوردستان، رێکخراوی گەشەپێدانی ئافرەتان، هەروەها رێکخراوی کۆبەستی کۆمەڵایەتی نیشتیمانی لە دژی هەموارکردنەوەی یاسای باری کەسێتی کۆنگرەی ڕۆژنامەوانیان ئەنجامداوەو دژی ئەم پرۆژە یاسایە وەستاونەتەوە.
لە سلێمانی رۆژی ١٧ی ئاب کۆنگرەی ئازادی و گۆڕانکاری کۆبوونەوەیەکی فراوانی گروپ و ڕێکخراوەکانی ژنان و منداڵان و ڕێکخراوی کۆمەڵگەی مەدەنی رێکخست، سەبارەت بە ڕەتکردنەوەی هەمواری یاسای باری کەسێتی عێراق بە بەشداری سەنتەری بەرگری لە مافەکانی منداڵانی کوردستان.
رۆژی ١٨ی ئاب گروپی ٨ی مارس کەپێکهاتوون لەژمارەیەک لەرێکخراوەکانی ژنان و کۆمەڵی مەدەنی کەسایەتی ئەکادیمی و چالاکوانان، کۆبونەوەیەکی تایبەتیان لەبارەگای رێکخراوی خەڵک بۆ گەشەپێدان رێکخست. هەروەها بە واژوی نزیکەی ١٥٠ کەس لە خەڵكی هەڵسوڕاوانی سیاسی و مافەکانی ژنان و رۆژنامەنوس و … نامەیەک بەدژی ئەو هەوڵەی بە ئیسلامیکردنی یاسا مەدەنیەکان وەستاونەتەوە.
رۆژی ١٨ی ئاب ژنانی نەینەوا بۆ ئیدانەکردنی هەموارکردنەوەی یاسای باری کەسی، ناڕەزایەتییان رێکخست و ڕاگەیەندراوەیەکیان دەرکرد. لە هەوڵیر ١٩ی ئاب، “رێکخراوی ئێمە” بەهاوکاری هاوپەیمانی ژنانی کوردستان کۆبوونەوەی ناڕەزایەتی رێکخست. هەروەها لە باخى گشتىی شارۆچکەی ڕانیە، لە دژی هەوڵدان بۆ هەمووارکردنەوەی یاسای باری کەسێتیی ژمارە ١٨٨ـی ساڵی ١٩٥٩ـی عێراق، ڕێکخراوەکانى ژنان کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانییان ئەنجامدا و تێیدا دووپاتیان کردەوە، ئەو هەمووارە ڕەوایەتییدانە بە توندووتیژی. بڕیارە رۆژی ٢٢ی ئاب خۆپیشاندانی ناڕەزایەتی بەو هەنگاوە لەبەردەم سەفارەتی عێراقی لەلەندەن لەلایەن؛ ڕێکخراوی ژنانی کوردو خۆرهەڵاتی ناوەراست، فیدراسیۆنی پەنابەرانی عێراقی، رێکخراوەی ژنان و کۆمەڵگای خۆرهەڵاتی ناوەڕاست،-رێکخراوی مافی ژنان-ایکرۆ، ئەنجامبدرێت. ئەوە سەرەڕای ئەوەی کە نامەیەکیان بەزمانی ئینگلیزی ناردووە بۆ زۆرێک لە ئەنجام پەرلەمان، رێکخراوەکانی ژنان و کرێکاران و چەپەکان.
ئەم هەنگاوەی هێزە شیعەکان وەک چۆن لە ساڵەکانی پێشتر بە ناڕەزایەتی هێزە چەپ و کۆمۆنیست و مەدەنیەکانی عێراق و کوردستان ناکامکرایەوە، ئەمجارەش هەر هەمان رێگا لەبەردەمدایە بە ئیزافەی هێزە چەپ و کرێکاریی و ژنان و ئینساندۆستەکان لە جیهان.
