hkkurdistan
جه‌مال موحسین
٩ ی جوڵای ٢٠٢٤
له ڕاپۆرتێكی ڕێكخراوی لێبوردنی نێوده‌وڵه‌تیدا سه‌باره‌ت به توندوتیژی خێزانی دژ به ژنان له كوردستان كه له ٣ ی ئه‌م مانگه‌دا بڵاویكردۆته‌وه، له زمانی یه‌كێك له ڕزگاربووانی ده‌ستی توندوتیژی خێزانی كه له شێڵته‌ره‌كانی به‌ناو پارێزگاری سه‌ر به داموده‌زگاكانی حكومه‌تی هه‌رێمدا بووه، وتوویه‌تی ’’شێڵته‌ره‌كان زیندانن به‌ڵام قوربانیانی تێدان‘‘. هه‌ر ئه‌وه‌نده به‌سه بووترێ له‌سه‌ر ئه‌و شێڵته‌رانه‌ی كه به‌ناوی پارێزگاریكردنه‌وه له ژنان له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاته‌وه دانراون. پاشان دێمه سه‌ر هه‌ندێك لایه‌نی ناو ڕاپۆرته‌كه‌ی ڕێكخراوی ناوبراو.
ئه‌وه‌ی كه ئه‌م ڕاپۆرته ئه‌یڵێت و دانیش به‌وه‌دا ئه‌نێت كه له زاری ڕێكخراوه ناحكومیه‌كانه‌وه ئاماره‌كانی زۆر له‌وه زیاترن، هێشتا له‌چاو ئه‌و حه‌قیقه‌ته‌دا هیچ نییه كه ئێمه به چاوی خۆمان، له ماڵه دراوسێ، له ناو خێزانی دوور و نزیك، له كۆڵان و شوێنی كارمان و له ناو قوتابخانه‌ی مناڵه‌كانمان و…هتد بینیومانه كه چۆن به‌شێوه‌یه‌كی سیستماتیك توندوتیژی له دژی ژنان (مێیینه) به‌ڕێوه‌چووه و به‌ڕێوه‌ئه‌چێ. تاقه باشییه‌ك كه ئه‌م ڕاپۆرته هه‌یبێت ئه‌وه‌یه كه ده‌زگایه‌كی نێوده‌وڵه‌تی جارێكی تر و به‌ڵگه‌نامه‌یه‌كی تری له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتی دژه ژنی هه‌رێمی كوردستان جێگیركردووه. به‌ڵام ئه‌مه هێشتاش هیچ نییه لەچاو ئه‌و ئاماره واقعیه‌ی كه لەدوای ڕوخاندنی ئه‌م ده‌سه‌ڵاته‌دا ده‌ست جه‌ماوه‌ری كوردستان ئه‌كه‌وێ.
له دوو توێی ٤٢ لاپه‌ڕه‌ی ڕاپۆرته‌كه‌دا زۆر مه‌سه‌له و كێشه كه یه‌خه‌ی كچان و ژنان ئه‌گرێ باس كراون. هه‌ر له كێشه‌ی لێدانی ناو خێزانه‌وه بگره، به‌شوودانی كچانی خوار ته‌مه‌نی ١٨ ساڵی كه له ژیانی هاوسه‌رگیریدا لێدان ئه‌بێته به‌شیان، ده‌ستدرێژی سێكسی بۆ سه‌ر كچان له‌لایه‌ن برا و باوكه‌وه یان كه‌سی نزیكه‌وه، ده‌ستدرێژی ناو چوارچێوه‌ی هاوسه‌رگیری، سەرتاشین وه‌ك به‌عیبره‌تكردنێك و ته‌نانه‌ت كه‌یسی گوێبڕین، كوشتن به‌بیانوی ناموس و شه‌ره‌ف… تا جۆرێك له ده‌ستبە‌سه‌ركردن و به‌ستنه‌وه له شێڵته‌ره‌كانی به‌ناو پارێزگاریدا و تا ته‌سلیمكردنه‌وه‌ی ژنان به خێزانه‌كان و پیاوه‌كان له‌ژێر ناوی ته‌عه‌هودداندا كه به‌شێك له‌و ژنانه بەماوه‌یه‌كی زۆر كه‌م دوای ده‌ركردنیان و دانه‌وه‌یان به خێزانه‌كان كوژراون…
خاڵێكی زۆر گرنگ كه له‌وێدا باسكراوه و ته‌نانه‌ت ناونیشانی ڕاپۆرته‌كه‌ش جۆره جه‌ختێكه له‌وه، سزانه‌دانی تاوانبارانی توندوتیژی دژی ژنان و دیزەبەده‌رخۆنه‌كردنی كێشه و سكاڵاكان له دادگاكاندا تا ئاستی ڕێزگرتن له پیاوسالاری و ده‌ستگرتن به ’’حه‌یا و حورمه‌تی خێزان‘‘ و باوكان و پیاوانی خێزان كه دادوه‌ره‌كان به‌سه‌ر ژنانی سكاڵاكاردا ئه‌یسه‌پێنن. ئاڕاسته‌ی ڕاپۆرته‌كه ڕوو له‌وه‌یه كه هه‌رچه‌نده هه‌ندێك یاسای باشی دژی توندوتیژی له عێراق و كوردستاندا هه‌یه، به‌ڵام باش كاری پێناكرێ یان جێبه‌جێ ناكرێ. ڕه‌خنه و سه‌رنجێك كه لێره‌دا هه‌یه له‌سه‌ر ئه‌و چاوه‌ڕوانییه نییه كه ڕێكخراوی لێبوردنی نێوده‌وڵه‌تی له حكومه‌ت و ده‌سه‌ڵاتی كوردستانی هه‌یه به‌وه‌ی كه یاساكان به‌هێزتر بكات و بودجه‌ی باش بۆ ده‌زگاكانی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی توندوتیژی دژی ژنان ته‌رخان بكات و هوشیاری خه‌ڵك و كۆمه‌ڵگه بەگشتی به‌رزبكاته‌وه. ڕه‌نگه له‌وه زیاتر له ڕێكخراوێكی له‌م چه‌شنه چاوه‌ڕوان نه‌كرێ. كرۆكی مه‌سه‌له‌كه له‌وه‌دایه كه ده‌سه‌ڵات به‌رپرسه، ئه‌ویش نه‌ك به‌وه‌ی كه یاساكانی خۆی جێبه‌جێ ناكات و لێپرسینه‌وه ناكات و ئیمكانیات ناخاته به‌رده‌ستی ده‌زگا په‌یوه‌ندیداره‌كان. ده‌سه‌ڵات له بنه‌ڕه‌تدا دژه‌ژنه، ژنكوژ بووه و ژنئازاری و ڕقبوونه‌وه له ژن كۆڵه‌كه و پایه‌یه‌كی ده‌سه‌ڵاته‌كه‌ی بووه لەكاتی هاتنه سه‌ر حوكمیه‌وه. به‌جیا له‌وه‌ی كه وه‌ك هه‌ر چینێكی باڵاده‌ست و بۆرژوازی به‌رژه‌وه‌ندی له‌وه‌دایه ژنان وه‌ك سوپایه‌كی جیاكراوه له چینی كرێكار بكات به‌گژی هاوچینه‌كانی خۆیدا و له‌مه‌ش هه‌رچی زیاتر قازانج كه‌ڵه‌كه بكات، وه‌ك ده‌سه‌ڵاتێكی پاتریاركی و دواكه‌وتوو پایه‌كی له‌سه‌ر كۆنه‌په‌رستی و دژه‌ژن بوون داكوتاوه.
ده‌سه‌ڵاتی كوردایه‌تی له به‌ره‌به‌یانی حوكمڕانیه‌وه تاكو ئێستا له‌م زیاد له ٣٠ ساڵه‌دا ده‌سه‌ڵاتێكی ڕه‌ش بووه دژ به ژنان و مافه‌كانیان، دژ به شكۆ و كه‌سایه‌تی ژنان. ژنكوشتن به‌بیانوی ناموسی له دامێنی ئه‌م ده‌سه‌ڵاته‌وه به‌مجۆره فراوانه داكه‌وت و هه‌تا زیندووكردنه‌وه و سه‌پاندنی جۆره‌ها بیروڕای كۆنه‌په‌رستانه‌ی دژ به ژنان و فه‌رهه‌نگی پیسی پیاوسالاری و سوكایه‌تیكردن به ژنان كه بره‌وی پێدراوه، به‌شێكی دانه‌بڕاوه له‌م ده‌سه‌ڵاته. ته‌نانه‌ت گه‌شه‌كردنی ته‌كنه‌لۆژیا و ئینته‌رنێت و بواره پێشكه‌وتووه‌كانی تری كۆمه‌ڵگه كراونه‌ته ڕمێك و نراون به سنگی شكۆ و مافی ژنانه‌وه. به‌مجۆره ئه‌م ده‌سه‌ڵاته لایه‌ك له كۆمه‌ڵگه‌ی نه ته‌نها لەژێر چه‌پۆكیدا ڕاگرتووه، بگره له ته‌واوی كۆمه‌ڵگه و مرۆڤه هاوچاره‌نوسه‌كانی دابڕاندووه. یان ژنی كردۆته كائینێكی ’’بێبه‌ها‘‘، یان سه‌رچاوه‌ی ’’فیتنه و به‌ره‌ڵایی‘‘ و قابیلی لێسه‌ندنه‌وه‌ی ژیان، یان ’’بێكه‌ڵك و هیچ له‌بارانه‌بوو‘‘ و په‌راوێزخراو یان كراونه‌ته نێچیری سه‌رمایه ته‌خشان و په‌خشانكراوه‌كانی به‌رپرسان و له پێشبڕكێی بازاڕه بازرگانیه‌كانی سوودوه‌رگرتن له به‌ژن و به‌ده‌نی ژناندا ڕیزكراون. هه‌ر به‌ڕاستی ته‌واوی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردستان كراوه‌ته زیندانێكی گه‌وره و خودی قوربانیانی تێدا به‌ندكراون.
ئه‌و سیستمه و ئه‌و ده‌سه‌ڵاته، كه حیزبه‌كانی كوردایه‌تی پارێزه‌ری بوون و هەن، توندوتیژی دژی ژنانی كردووه به نۆرمێكی وا كه كۆمه‌ڵگه ئاسایی و وه‌ك به‌شێك له پێكهاته‌ی كۆمه‌ڵگه چاوی لێ بكات. ئه‌وه‌ی كه بودجه ناخرێته به‌رده‌ستی دامودەزگاكانی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی توندوتیژی دژی ژنان، ئه‌وه‌ی كه به‌شێك له دادوه‌ره‌كان دژی ژنان بڕیاره‌كان ده‌رئه‌كه‌ن، تاوانباران سزا ناده‌ن، ئه‌وه‌ی كه ته‌نانه‌ت شێڵته‌ره‌كانی پارێزگاری له ژنان بوونه‌ته زیندانێك، ئه‌وه‌ی كه له‌ناو خێزان و كۆمه‌ڵگه و قوتابخانه و ته‌نانه‌ت شوێنی گشتیدا سوكایه‌تی به ژنان ئه‌كرێ و توندوتیژی له دژیان به‌كاردێ، له یه‌ك وته‌دا هه‌رچی ئه‌و مه‌ئساته‌ی ڕووبه‌ڕووی ژنان بۆته‌وه بۆ ده‌سه‌ڵات زه‌روره‌تێك بوون و به‌شێكی دانه‌بڕاون له فه‌رهه‌نگ و پێكهاته‌ی فیكری ئه‌م ده‌سه‌ڵاته. ئیتر ڕه‌خنه‌گرتن له‌م مه‌سه‌له‌یه و هه‌وڵدان بۆ بنبڕكردنی توندوتیژی دژی ژنان و به‌گشتی ژێرده‌سته‌یی ژنان، به ئاماردان و چڕنوك لێگرتنێكی وه‌ك ڕاپۆرته‌كانی ڕێكخراوی لێبوردنی نێوده‌وڵه‌تی ناكرێ. خه‌بات به‌رامبه‌ر توندوتیژی دژی ژنان، خه‌باتێكی سیاسییه دژی ده‌سه‌ڵات و هه‌مان ئه‌و سیستمه‌ی كه سه‌رچاوه‌ی ئه‌و به‌ڵایه‌یه.
مه‌سه‌له‌یه‌ك كه جێی داخ و تێڕامانێكی نه‌رێنی‌یه ئه‌وه‌یه كه لایه‌ك له‌م كۆمه‌ڵگه‌یه ئه‌م هه‌موو نه‌هامه‌تی و كوشتن و توندوتیژییه‌ی ڕووبه‌ڕووكراوه‌ته‌وه، به‌ڵام ته‌واوی كۆمه‌ڵگه لاموبالاته به‌رامبه‌ری. عیلله‌تی ئه‌سڵیش له‌مه‌دا ئه‌وه‌یه كه بزووتنه‌وه‌ی ڕزگاری ژنان به‌جۆرێك سه‌رپێی خۆی نه‌كه‌وتووه وه‌ك به‌شێكی دانه‌بڕاو له بزووتنه‌وه‌ی ناڕه‌زایه‌تی هه‌ر ئه‌و جه‌ماوه‌ره بێبه‌ش و برسی و هه‌ژاركراوه. بزووتنه‌وه‌یه‌ك كه پێویسته ڕوو بنێ له ژێره‌وژووركردنی سیستم و ده‌سه‌ڵاتێك كه پارێزه‌ری چه‌وسانه‌وه و هه‌ژاری و ژێرده‌سته‌یی زۆرینه‌ی جه‌ماوه‌ره (به پیاو و ژنه‌وه)، هه‌ر لێره‌شه‌وه سوود له جیاكاری دژ به ژنان وه‌رئه‌گرێ. ئه‌گه‌ر ئه‌وه سیستمێكه پێویستی به‌ژێرده‌سته‌یی و پله‌دوویی ژنانه، ئه‌وا بزووتنه‌وه‌ی ژنانیش پێویسته ڕووی له ڕوخانی ته‌واوی سیستم و ده‌سه‌ڵاته پارێزه‌ره‌كه‌ی بێت. ژنانێك كه له دژی توندوتیژین، ژنانێك كه دژی ئه‌م ژێرده‌سته‌ییه‌ن و چاویان له یه‌كسانی بڕیوه و ده‌ركی ئه‌وه ئه‌كه‌ن كه ئه‌مه‌ش وابه‌سته‌یه به گۆڕینی ئه‌م ده‌سه‌ڵات و سیستمه‌وه، پێویست ئه‌كات یه‌كده‌ست و ڕێكخراو و یه‌كگرتوو بن له ڕێكخراوێكدا كه خۆی به به‌شێك له خه‌باتی ته‌واوی جه‌ماوه‌ری كرێكار و زه‌حمه‌تكێش و بێبه‌ش ئه‌زانێ كه له هه‌وڵی وه‌لانانی ئه‌م ده‌سه‌ڵاته‌دایه.
(* ڕاپۆرته‌كه‌ی ڕێكخراوی لێبوردنی نێوده‌وڵه‌تی به زمانی ئینگلیزی له‌م لینكه‌دا:
https://www.amnesty.org/en/documents/mde14/8162/2024/en/ )
