hkkurdistan
عوسمانی حاجی مارف
لە پێوەرەکانی تێڕوانینی گەندەڵی بۆ ساڵی ٢٠٢٣ کە لەلایەن ڕێکخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتیەوە دەرچووە، عێراق لە ڕیزبەندی گەندەڵترین وڵاتانی جیهاندا پۆلێن کراوە، بەو پێیەی لە ئێستادا عێراق لە ڕیزبەندی پێنجەمی گەندەڵترین وڵاتانی جیهاندایە. ئەم گەندەڵیە لەگەڵ هەر گۆرانکاریەکدا هێشتا بەردەوامەو پەرچەکردارێکی جدی لە بەرامبەریدا نەکراوە.
بەرپرسانی عێراق بۆ خۆشیان، لە ڕێگەی وتارە سیاسی و سیمینارەکانیانەوە بۆ میدیاکان، بێشەرمانە، نکۆڵی لە بونی گەندەڵی بەربڵاو لە دەزگاکانی دەوڵەت ناکەن.
ئاشکرایە تاکە پرسێک کە هێزە سیاسیە بەشدارەکانی حکومەت لەسەری ڕێککەوتون، دابەشکردنی وەزارەت و دامودەزگاکانی دەوڵەتە، وەک کردنە سەرچاوەی داهات بۆیان.
ئەم چەسپاندنی گەندەڵیە وەها ڕەگی داکوتاوە بەربەستێکی بەرچاوە لەبەردەم گەشەسەندنی وڵاتدا، چونکە متمانەی خەڵکی تێکداوە و هەموو هەوڵەکان بۆ پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریە سەرەتاییەکان بە هاووڵاتیان ئیفلیج کردوە.
لە ساڵی ٢٠٠٣وە دوای ڕوخانی حکومەتی بەعس بەدەوری ڕاستەوخۆی ئەمریکا، گاڵتەجاریەک لە پێکهێنانی حکومەتێکی نوێ لە پێکهاتەی ئیسلامی و تائیفی و نەتەوەچێتی ڕیزبەندی کرا، کە بووە گەورەترین سەرچاوەی نەهامەتی بۆ دانشتوانی عێراق، لە خولقاننی شەڕی قەومی و تائیفیدا، ڕەخساندنی باڵادەستی فەزای تاڵانی و گەندەڵیەک، کە ڕێگایەک بۆ کۆتایی هێنانی ڕوناکی تیا بەدی نەدەکرا، هەرچەندە گۆڕانکاریەک لە ئارامکردنەوەی دۆخی شەڕی تائفی و قەومی تاڕادەیەک خاوبۆتەوە، بەڵام زەمینەی بەردەوامی بە گەندەڵی لە شوێنی خۆیدا نەجوڵاوە.
ئەم گەندەڵیە درێژبۆتەوە بۆ ناو تەواوی دەزگا قانونیەکان و دەزگا ئەمئی و سەربازی و حەشدی شەعبی و پێکهاتەی هەر هێزێکی چەکداری، کە حاڵەتێکی تەواو ناجۆری بەرهەم هێناوە، بواری لێپرسینەوەی بە تەواوی قفڵ کردوە.
لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا نوخبە سیاسیەکان سەرپەرشتی سامانێکی بەرفراوانیان خستۆتە ژێر دەستی خۆیان و بەتاڵانیان بردوە، لە هەمان کاتدا نەیان ویستوە زەحمەتی ئەوە بکێشن، خزمەتگوزاریە سەرەتاییەکان وەک ئاو و کارەبا و تەندروستی و خزمەتگوزاریە گشتیەکانی دیکە پێشکەش بکەن.
تاڵانی و دزینی سامانی گشتی کە هۆی کەم وەبەرهێنانی درێژخایەن بوە لە ژێرخانی ئابووریدا، گەشەی ئابووریی خنکاندووە و بەمەش هەژاری و بێکاری زیادکردوە.
پراکتیزەکردنی سیستماتیکی گەندەڵی، بەو پێیەی پەیوەندی متمانەی نێوان هاووڵاتیان و دەوڵەت لەناو دەبات، گەندەڵی یەکێکە لە هۆکارە بنەڕەتیەکانی لاوازی دەوڵەت و دامەزراوەکان و هاووڵاتیان، دواجاریش باجەکەشی هەر بەشی هاووڵاتیانە.
گەورەترین ئامرازی بە سیستماتیککردنی گەندەڵی لە عێراقدا بەکارهێنانی هێزو سود وەرگرتنە لەدەزگا باڵاکانی حکومەت، هەربۆیە لەئاستی یەکسانی هاوسەنگی هێزی لایەنەکاندا، ناچار بون حکومەتی بەشبەشێنە دامەزرێنن.
هەندێ جار دامەزراوەی تایبەت بۆ بەڕەنگاربونەوەی گەندەڵی پێکهێنراوە، بەڵام ئەوەی نەشاردۆتەوە کە بۆ بەئامانجگرتنی نەیارانی سیاسی بەکارهاتون، لە هەمان کاتدا هەنگاوەکانیان بۆ وەستانەوە بەرامبەر گەندەڵی ئەوەی سەلماندوە کە بەربەستێکی لاوازن لەبەردەم بەرپرس و وەزارەتەکانی حکومەتدا، چونکە لەسەر بنەمای پەیوەندی تائیفی و حزبی و میلیشیای پارێزراون.
لەلایەکی تریشەوە بۆ بەڕەنگاربونەوەی گەندەڵی هەندێ هەوڵی نێودەوڵەتیش دراوە بۆ چاکسازی و بەرزکردنەوەی شەفافیەت و سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری و پشتیوانی لە دەستپێشخەریەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی. بەڵام ڕوبەڕوی بەڕەنگاریەکی بەرچاو بووە لەلایەن دەوڵەت و حزب و هێزە میلیشیاکانەوە کە لە چوارچێوەی سیستەمی سیاسی عێراقدا چەسپاوە.
گەندەڵی بۆتە سیستەمێکی کارکردنی یاسایی، بۆ پاراستنی دەستکەوتی حزبەکان و قۆرخکردنی دەسەڵات بە پارەدارکردنی بەرپرسەکان و میلیشیاکانیان، لە هەمان کاتدا گەندەڵی لە لایەن میلیشیاکانی سەر بە پارتەکانی پاڵپشتی ئێرانەوە دەپارێزرێت و بۆ کۆکردنەوە و پاراستنی داهاتەکانیان، کە تیرۆر و ڕفاندن و جۆرەکانی تری توندوتیژی ئەنجام دەدەن.
چەسپاندنی گەندەڵی بە جؤرێک ئاوەکەی ڕشتووە، کەسەرۆک وەزیرەکان لە حەیدەر عەبادیەوە تا دەگات بە سودانی، نەیان توانیوە لە بەرامبەر نەهەنگی گەندەڵی و حزبەکانی و میلیشیاکانی هەڵوێست گرن و بوەستنەوە، ئیرادەی پێویستیان نیە بۆ جێبەجێکردنی چاکسازیەک لەم بوارەدا، سەرەڕای ئەوەی کە لێدوانەکانیان نەیتوانیوە لە ئاسمان بێتە خوارەوە، لە هەمان کاتدا گەرەنتی ئەوەش نیە گەر لەئاسمان بێتە خوارەوە چی ڕوئەدات.
ئەوەش سەیر نیە گەر بڵێین لە تەواوی ئەو پرۆژە ئابوریانەی ڕێڕەوی گەشەپێدانی گرتۆتە بەر بۆ گۆڕانکاری و دامەزراندنی عێراقێک کە سەقامگیری و ئاسایش دابین کات بۆ سەرمایەگوزاری، بەرەو ڕوی سەختیەکی پڕ زەحمەت دەبێتەوە لە دامەزراندی پڕۆژەکاندا، گەر نەتوانێ ئاڵوگۆڕ لەم سیستمی گەندەڵیەدا نەکات، یاخود بە شێوازێکی تر سەرکەوتوانە هەمان ئەو پڕۆژانەش تێکەڵ بە شێوازێکی تر لە گەندەڵی بکەنەوە.
بۆیە ئاسان نیە بە شێوەیەکی ڕیشەیی تاڵانی و گەندەڵی، حکومەتی عێراق و کوردستان بنەبڕ بکرێت، گەر ئەو حکومەتانە بە پێکاهاتەی هێزە میلیشیاکانی ئیسلامی و تائیفی ونەتەوەچێتی و بنەماڵیەوە بنەبڕنەکرێن.
